Төребай Пышанұлы

Төребай Пышанұлы (1848-1911) Сыр бойы, өңіріндегі "Бекет", "Ақши" аралығында көшіп-қонып жүрген елдер ішінде туып, ержеткен қазақтың шешен биі.

Төребай бидің шыққан тегі Кіші жүздің - Төртқарасы. Одан бірер ата өткен соң Бозғыл. Бозғылдан - Қарақожа ұрпағы Қаратамыр. Тағы біраз атадан кейін Тәттімбет, одан Ерназар, Ерназардан Айтілек, Жантілес, Айтуар, Күнтуар би, Сары, Байбол, Ізбасар, Темір би тарайды. Күнтуар биден Тұяқ би, Мұрат би. Мұрат биден Пышан батыр, Ағытай би, Пышан батырдан Төребай би туыпты. Ал Қызылорда облысына қарасты әкімінің орынбасары Тынышбек Дайрабаев бізге жолдаған хатында: Кіші жүздің қаракесегінен Шөмекей, одан Бозғыл, одан Қаратамыр, Былғақ, Былғақтан Ерназар, Күнтуар - Мұрат - Пышан. Пышаннан - Төребай деп таратады. Төребайдың ел арасында Алмат, Самұратқа, Қалданға айтқан шешен тапқыр сөздері мол таралған.

Төребай Пышанұлы туралы әңгімелер

Төребай Пышанұлы туралы әңгіме

Төребай шешен бір күні арнайы адам жұмсап Оңғар Дырқайұлын, Жиембай Дүзменбетұлын, Тұрымбет Салқымбайұлын шақыртып алады. Бұлар халықтың елге танымал боп келе жатқан жыраулары еді. Оңғар мен Жиембай хат танымайды, ал Тұрымбет арабша шала сауатты кісі еді.

Төребайдын жырауларды шақыртқандағы мәнісі: екі ағайынды туысқан ел болыстық пен ауылнайлыққа таласып, бірімен біріні араздасқандарына үш жыл болған көрінеді. Арада барымта, да кездескен. Бұл жай Төребайдай ел ағасын ашындырады. Ашынған би алденеше барып билік айтса да, әлгілер тоқтамаған. Міне, Төребай би осы жайды үш жырауға баяндайды. Жыраулар би сөзін үнсіз тыңдайды. Биедейі сынап отыр. Жыраулардың ен үлкені Оңғар, ең кішісі Тұрымбет екен. Жаста болса сөзге жүйрік, өте елгезек еді ол. Сөз басы жасы үлкен Оңғар жырауға тиеді. Оңғар жырау айтыпты:

О, жаксылар, өтіңдер,

Әр тарапты ойланып.

Өмір деген шоп-шолак,

Ойласаңдар алып.

Біреу жарлы, біреу бай,

Өткен жоқ ешкім бір қалып.

Бақытты, біреу бақытсыз,

Жүрмін деме құр қалып.

Соңына еріп жастықтың,

Ертеңге ойды бұрмалық.

Еркің бар етсең ерлерім,

Атымтайдай .

Аз өмірдің ішінде,

Болмашыға таласып,

Ретсіз етпе ,

Пендеге нелер кездеспес,

Көргеніңнің бәріне,

Еткенің мақұл .

Ер - шаңырақ, ел - уық,

Үстемдік етпе сұрланып.

Көп - құдайдың бір аты,

Сыртыңнан сынап жүр халық.

Шөлдететін мезгілсіз,

Жемейік ерлер тұз балық.

Әркім кетіп бетімен,

Халықтын гұрпын бұзбалық.

Жиембай жырау айтыпты:

Анық болса әділдік,

Ағайын тұрар қорғанып.

Елім теңіз шалқыған,

Жарайды етсем .

Қайыршы да күн көрген,

Қолына түрлі дорба алып.

Бастағы бақсаң бақытты,

Жақсы көріп достарың,

Сыртыңнан жүрер куанып.

Әуелден жанды жаратты,

Бір-біріне дос етіп.

Дұшпандық етпе ұрланып.

жанға ойлама,

Жамандық етсең үлестен,

Жүрерсіңдер құр қалып.

Елемей елдің өсиетін,

Жүрген көп сөніп, бір жанып.

Жұртқа болса сенімің,

Жүрерсің күндей нұрланып.

Өлсең де молаң сайланар,

Халыққа етсең қызмет,

Бар өліңше тырбанып,

жоқ халықта,

Шындап алса ортаға,

Болмайсыз ба бір ғаріп.

Халқым сынауға,

Ержеткізді ата-ана,

Жүрмейік ойсыз бей парық.

Уақытымыз біткенде,

Көріп кетіп, күл болып,

Жатармыз жерде, уа дарих.

Ерлерім аз күн өмірде.

Сыйласып өтші жалғаннан,

Атанбай жұртқа сөзі арық. 

Тұрымбет жырау айтыпты:

Өлмек, тумақ ежелден,

Айткан сөзім бұл анық.

Өлімнің жайын айттың деп,

Осы отырған ,

Қалмасын кеулің қабарып.

Қай жерде азар көрмейсің,

Әр істен жүрсен тазарып.

Көңілден аршып шеменді,

Болғаның жаксы таза арық.

Сөйле-сөйле, тіл мен жақ,

Ұшатын құстай қомданып.

жүйріктің белгісі.

Жай шабатын сон қалып.

Бір шұқанақ толмай ма?

Теңселсе теңіз қозғалып.

Неше бір ерлер өткен ғой,

Артында нұсқа сөз қалып.

Отыратын жандар бар,

Ел билігін қызғанып.

Маңайға жан толмай ма,

Отырсаңдар сызданып.

Басыңда бақыт тұрмайды,

Ат пенен атан жетектеп,

Жүрсең де жүйрік, жорға алып.

Бір күні ғайып боласың,

Кеткендей болып жоғалып.

Отырған осы ағайын,

Ақсақалдар құралып.

Келе алмайсың дүниеге.

Екі айналып оралып.

Баста бақыт тұрғанда,

Өрттей жанып ,

Бассаң қадам ұмытпа,

Есіңде болсын .

Біткен кезде уақыт,

Халық қазған каумалап

Жер ошаққа ауналық, -

дегенде төрде отырған Төребай би қызып кетіп:

- О, пәлі! Тұрымбетжан! Мәнтеңдет бала, мәнтеңдет, төтеле бала, төтеле! - деп айқалап жібереді. Сонда Тұрымбеттің екінші ырғаққа салып айтқаны мынау екен:

Әуреленбе, жігіттер,

Болдырам деп болмасты.

Дүние үшін шатасып,

Егескен жан онбас-ты.

Ағайыннан шет болса,

Ерге бақыт қонбас-ты,

Өкінгенмен өткенге,

Орны оның толмас-ты.

Ренжіскен талайлар,

Қадыры деген зор бақыт,

Естілер шатпа құр басты.

Ағайын таппай еңіреп,

Ағызбаңдар көз жасты.

Аз ғана күн көрмесе,

Көргенше адам асығар,

Бауырлас пен құрдасты.

Келіңдер, бектер, келіңдер,

Қай пенде алдын болжапты.

Өздеріңе жақсылар,

Ұласып сөзім жалғасты.

Айрылған азып ақымақтың,

Талайы болған ал басты.

Қосылған озып көркейіп,

Тойдырған неше қарны ашты.

Бірлікте береке,

Қайда үшсаң талмасты.

Сөйле, тілім, шалықта,

Қолға алып сөзден алмасты.

Кесе бір сөз болмасын,

Қадамыма алғашқы.

Ару ақты тербесем,

Оятармын жан-жақты.

Әмин десең кол жайып,

Сөзім жерде қалмас-ты.

бірлесе,

Демейді ешкім ал жасты.

Бауырларың Тұрымбет,

Бірлік тілеп ,

Қолдарыңа жармасты, - 

деп бала жырау аталған Тұрымбет домбырасын тастай беріп, жағалай отырған халықтың қолдарын жедел ала бастағанда, үйге кіре алмай, далада есіктен сығалап тұрғандар лап беріп, ішке ұмтылады. Кім-кімнің қолын алып жатқаны белгісіз, араздасқан туыстар да шұркырасып көрісіп жатады. Мына сәтті іске қуанған Төребай би жыраулар мен халыққа алғыс айтып, бұлақтай таза сөздердің көзін ашқан, екі туысты татуласқаны үшін, татуластырғаны үш жырауға үш нар мінгізіп, үш жібек шапан жапқан екен.

Төребай Пышанұлы туралы әңгіме

Төребай бидің жалғыз ұлы Ысқақ опат болып, қаралы қасіретте отырған биге Базар жыраудың айтқан көңіл қосынан үзінді:

Бай көркем, батыр шешен

бітсе дәулет,

Адамға бақ, дәреже қонса сәулет.

Ашылмас әзірейліге есік бар ма,

Дем бітіп, басқа келсе кезек .

, Үйсін Төле, өтті .

Таба алмай ажалға айла,

Балқы, Баубек.

Байтақ ел Қарақожа, мың жарым үй.

Қыстаубай талай жанға

тартқызған күй.

Сарытай, Өтетілеу,

Мөңке, Айтілек,

Өтіпті Күнтуардай атақты би.

Сарыбай, Садыр, Әзілкеш,

жүйрік Бостан

Оқ тисе қабырғасы қайыспайтын,

Ак иық қыран едің аспанға ұшқан.

Іншалла, аруақ орны қапы қалмас,

Ұл болмас Ысқақ ердің

орнын баскан...

Дереккөздер

1. Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазақстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647