Жан

Жан — адамның , жан-жануарлардың (кейде өсімдіктердің) бойындағы тіршілік қуаты. ДӘстүрлі түсінік бойынша, жанның заттық қасиеті жоқ делінетіндіктен, оны ғылым жолмен тану мүмкін емес деп есептелген. Бірақ қазіргі замандық зерттеулер бойынша жан адам денесінің тұтас жүйесіне және миындағы нейрондардың қозғалысына тәуелді дейтін функционализ идеясы қалыптасқан. Ол бойынша жан тіршілік жасушасының ерекше қасиеті мен қабілеті.

Жан – ақыл, ерік және сезімнен тұрады. Ойлау, сезіну, жоспарлау, ұйымдастыру, мәлім іске шоғырлану, шашырау, шабыттану, қалжырау дегендер жанның қабілеттері. Жан арқылы адам баласы танидя, өзара қарым-қатынас жасайды. Жеке тұлғалық қасиеттер жаннан бастау алады. Алаңдау, тынышу, қуану мен қайғыру жанның күйі есептеледі.

Ежелгі заманнан бері жан туралы , мифологиялық, және философиялық түрлі түсініктер қалыптасқан.

Жанның көшуі, жанның ауысуы, жанның пайда болуы мен өзгеруі туралы мифтер көптеген халықтардың мәдениетінде сақталған. Бұл түсініктер кейінгі діндердің жан туралы түсінігіне арқау болған.

Діни дүниетанымда адамдарға жан беруші және оны алушы — Құдай. Бұл көптеген діндерге ортақ түсінік. Яғни, жан — Құдайдың нұры деп есептеледі. Ислам секілді өмірді жоққа шығаратын Ибраһимдік діндер бойынша дүние - жалған, жан тәнге тұрақтаған кезі “жалған” өмірді жасайды. Ал, тәннен бөлініп “ұшып” шыққан соң, яғни адам өлген соң жан “мәңгілік” шын өмірге барады. Бұл түрдегі пессисистік идея қазіргі адамзаттың өмірге махаббатына сай келмейді.

Философия адамзат ақыл-ойының қорытылуы және ғылыми зерттеулердің жүйелі жиынтығы ретінде жан туралы көптеген дана ойлар қалдырды. Ежелгі Грек ойшылдары Пифагор, Гераклит, Сократ, Платон, Аристотель, секілділердің жан туралы ойлары философия тарихында аса маңызды орында тұрады. Аристотель "жан тәннің формасы" деп есептеген. Ал, тағы бір грек философы "жан тәннің формасы емес, ол — ақыл иесі" дейді. Оның айтуынша "ақыл тәнде емес, жанда". Орта ғасыр парсы философы ибн Сина өсімдіктер жаны, хайуанаттар жаны және адамдар жаны деп жіктеген. ибн Сина дүниетанымында ақылсыз жан деген — түйсік, яғни хайуандар жаны, ал ақылды жан иесі — адам. Мұндай жағдайда өсімдік жанның хайуан жанына, одан адам жанына өтуі, немесе керісінше болуы мүмкін емес.

Жанның бір денеден екінші денеге ауысуы ежелгі үндінің жеті Даршанында, және будда дінінде айтылады, ол реинкарнация деп аталады.

Жан мифологияда, көркем өнерде түрлі образдарға негіз болған. Жанға қатысты философия тарихындағы негізгі проблемалар мынандай:

• Жанның растығы. Плотин жан субстанция деген. Жанның растығын Платон, Аристотель, ибн Сина, т.б. мойындаған;
• жан жаратылған және жаратылмаған деген түсінік. Дін бойынша және кейбір идеалистік философия бойынша жан жаратылмаған, ол өлмейді. Мысалы Платон солай айтқан. Бірақ қазіргі замандық түсінік бойынша жан адам миының қызметі ретінде адам миына тән және сонымен бірге қалыптасады және жойылады;
• Жанның даралығы. Әр адамның жаны өз алдына дара деген түсінік қалыптасқан. Әрбір тәннің жеке жаны бар. Жан жеке дара болғандықтан, ол қайталанбайды.

Қорқыт Ата жан жұмбағының сырын білуге ынтық болып, соның ілімін жасаған. Тән мен жан бір-бірінен ажырағанда тәннің сезілетін, сезетін қасиеттері жойылып, өзге күйге өтеді, бірақ жан өлмейді, өзінің тұрағына кетеді.

Абай жан мен ақылды бірге қарастырған. Абай тәнді “менікі”, ақыл мен жанды “мен” — дейді. Ол ақыл мен жан тәннен бөлінген соң өзінше бөлек өмір сүретінін айтқан. Тәнге енген жан құпияға айналып, “жан жұмбағы” пайда болады. “жан жұмбағы” тәнге де қатысты. Жанның тәнге қатынасы туралы зерттеген Шәкерім Құдайбердіұлы жан ақылмен бірігіп, нәпсіге қызмет атқару үшін қулық-сұмдыққа, зұлымдыққа барады деген. Сондықтан жан күнәсіз таза емес, ол күнә арқалап кетпек. жан тәннен арылған соң, тазарып рухтанбақ. Тірі адамның жаны егер ол адам ізгі ниетті, ыстық жүректі болса ғана таза. Жанның ұялайтын жері — жүрек. Жүректің тоқтауымен кеудеден жан шықпақ. “Жаны бай” — деп халқымыз мейірімі мол, ізгі адамды айтқан.

Адамның жер бетіндегі саналы ғұмыры жан мен тәннің бірлігінде. Жансыз тән жоқ. Тәнсіз жан жоқ. Бұл екеуі бір-бірінсіз нақты өмір сүре алмайды. Тәнсіз жан дәлелденбеді. Түрлі сенімдер оны жақтағанымен, нақты аргумент келтіруден бәрі қашқалақтайды. Дегенмен, халық түсінік бойынша тәнсіз жанның бір көрінісін “аруақ” дейді. Аруақ тәннен бөлінген жан иесі. Ол идеалды түсінік, санадағы шындық, заттық табиғаты жоқ.

Ғылыми Атеизм бойынша жан мен тән біріге алады, бірақ жанның өлместігі бос фантазия. Қазіргі адам жаны туралы ғылыми зерттеушілер шығарған қорытынды бойынша адамның өлімімен бірге оның жеке тарихы таусылып, тәні топыраққа айналып, жойылып кетеді, ал жаны өшеді, бейне жанып таусылған шырақ секілді. Адам мәңгілік қараңғы ұйқыға батады.

Жанның тәннен айрылғаннан кейінгі тұрағы адам баласына құпия. Ол туралы діни мифтік сарындағы топшылаулар болмаса, нақтылы ғылыми дәлелдер жоқ.

Дереккөздер

1. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі. — Алматы: "Сөздік-Словарь", 2006. - 384 бет. ISBN 9965-409-98-6
2. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
3. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1