Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қоңыр балдырлар
Теңіздің тұзды суылда өсетін балдырлар жасыл балдырлардан өзгеше келеді. Олар теңіздер мен мұхиттардың түбінде жүздеген шақырым жерді қамтып өседі. Оған — қоңыр және қызыл балдырлар жатады. Бұл балдырлардың кейбір түрлері Қазақстанда Каспий теңізінде де кездеседі.
Қоңыр балдырлардың барлығы да көпжасушалы, 1 500-дей түрі бар. Биіктігі бір миллиметрден бірнеше ондаған метрге дейін жетелі. Ең ірілерінің талломы (денесі) тарамдалып тұрады.
Қоңыр балдырдың жасуша қабықшасының сырты созылыңқы сілемейлі қабықшамен қапта лған. Жасушасы - бір ядролы, вакуольдері біреу немесе көп болады. Сілемейлі қабықша теңіз толқынының күшіне төтеп беріп, су қайтқанда балдырларды құрғап кетуден сақтайды. Майда вакуольдердің құрамында илік заттары бар. Олардың дән тәрізді хроматофорлары жасуша қабықшасына жақын орналасады. хлорофилл және қоңыр бояулары (пигменттері) болады. Бұл бояу қоңыр балдырларда жүретін фотосинтезге күннің ультракүлгін сәулесін тиімді пайдалануға көмектеседі. Жасушаның қор заты - полисахаридтер (ерітінді күйіндегі көмірсулар).
Қоңыр балдырға ламинария, және т.б. жатады. Ламинария теңіз жағалауындағы 5-10 шақырым аймақты қамтып, 20-30 метр тереңдікте өседі. Оның сыртқы құрылымы гүлді өсімдіктерге ұқсас. Ламинария су түбіндегі төсемікке тамырға ұқсас өсінділерімен (ризоидтарымен) бекініп өседі. Ұзындығы 50 сантиметрге дейін жоғары қарай созылған бөлімі болады. Одан ұзындығы 3-4 метрдей жалпақ таспа тәрізді өсінділері жетіледі. Солтүстік ендіктердегі түрлерінің жалпақ таспа тәрізді өсінділері қаңтар, ақпан айларында түсіп қалады.
Жаздың соңы, күздің басында жалпақ өсінділерінің бетінде дақтар пайда болады. Сол жерде тізілт эллипс, цилиндр тәрізді біржасушалы (зооспора түзілетін қалта) түзіледі. Зооспорангийдің әрқайсысынан екі талшықты дамиды. Қозғалып жүріп төсемікке бекінеді де талшығын жойып, бірнеше жасушаға бөлінеді. Жынысты ұрпағы өскіншеге айналады. Оларда жыныстық мүшелерінде түзілген жыныстық жасушалары (гаметалар) қосылып, зигота түзеді. Ол бөліне бастайды да қайтадан ірі ламинарияға айналады.
балдырына зер сала қарасақдар, жидекке ұқсас домалақ өсінділерді көресіңдер. Алайда ол жидек емес, іші ауаға толы көпіршіктер. Балдырлар солардың жәрдемімен суда жүзуін тездетеді, сөйтіп басқа жерлерге тез тарала алады. тұқымдас турбипария балдырларында бұл ауалы көпіршік жұзім салқымына ұқсас болады. Сондықтан оны жергілікті түрғындар «теңіз жүзімі» деп атайды.
Қоңыр балдырлардың кейбір түрлерінің таспа тәрізді өсінділерінің ұзындығы 60 метр дей болып, биіктігі құрлықтағы кейбір ағашты өсімдіктердің биіктігінен асып түседі.
Қоңыр балдырлар бөлімі (Рhаеорhуtа)
Түрлерінің жалпы саны 1,5 мыңдай болады. Қоңыр балдырлар бентостың маңызды компоненттерінің бірі болып табылады. Қоңыр балдырлардың талломының бояуы сарғыштан қара-қоңыр, тіптен қара-қышқыл түске дейін болады. Ол осы балдырлардың пигменттерінің: хлорофиллдің, каротиноидтардың, фукоксантиннің (қоңыр түсті) араласып келуінің нәтижесінде қалыптасатын түстер. Қоңыр балдырлардың талломы көп клеткалы болады. Олардан микроскопиялық ұсақ организмдерден бастап, аса үлкен (гигантский), кейде тіптен 60-100м жететіндеріне дейін кездестіруге болады. Қарапайым түрлерінің талломы жіп тәрізді болып келеді және бір қатар клеткалардың тізбегінен тұрады. Жақсы жетілгендерінің клеткалары әртүрле бағытта бөлінеді және көп жағдайда дифференцияланып, ассимиляциялық, қорлық, арқаулық (механикалық) және өткізгіш ұлпаларға ұқсас клеткалардың дараланған комплекстерін түзеді. Мұндай дифференциация талломның әртүрлі қызмет атқаратын участіктерге- ризоидтарға, өстік бөлікке ("сабаққа") және филоидтарға ("жапырақтарға") бөлінуіне байланысты болса керек. Қоңыр балдырлардың клеткалары бір ядролы. Хроматофоры көп жағдайда диск тәрізді, көп болып келеді. Артық қор заттары ламинарин (полисахарид), маннит (сахатоспирт) және шыны май тамшылары түрінде жиналады. Пектинді-феллюлозды клетка қабықшасы оңай шырыштанады. Талломы төбелік немесе қыстырма меристемасы арқылы өседі. Өмірінің ұзақтығы бірнеше жылға созылады. Вегетативтік көбеюі талломның бірнеше бөліктерге үзілуі арқылы жүзеге асады. Жыныссыз көбеюі (фукустар жыныссыз жолмен көбеймейді) көптеген екі талшақты зооспоралары, немесе қозғалмайтын тетраспоралары арқылы жүзеге асады. Зооспоралары тірі клеткалы, сиректеу көп клеткалы зооспорангияларда, ал тетраспоралары тетраспорангияларда пайда болады. Жыныстық процесі изогамиялы, гетерогамиялы және оогамиялы болып келеді. Изо- және гетерогаметалары көп клеткалы гаметангияларда пайда болады: оогонийлері мен антеридийлері- бір клеткалы. Қоңыр балдырлардың фукустан басқаларының барлығының өмірлік циклінде ұрпақ алмасуы айқын байқалады. Мейоз зоспорангияларда немесе тетраспорагияларда жүреді. Зооспоралары, немесе тетраспоралары гаметофитке (п) бастама береді. Гаметофиттері қос жынысты немесе дара жынысты болады. Зигота тыныштық кезеңіне көшпей-ақ спорофитке (2п) айналады. Әртүрлі түрлерінде ұрпақ алмасуы әртүрлі болады: біреулерінің спорофиті мен гаметофиті сырт қарағанда бірдей болады, ал екіншілерінің спорофиті гаметофитіне қарағанда біршама үлкен және көпжылдық болып келеді. Қоңыр балдырлар төменгі сатыдағы өсімдіктердің ішіндегі ең ірісі. Олар теңіздердің түбінде орман немесе шалғын түзіп өседі. Кейбір қоңыр балдырлардың талломасының ұзындығы 60-100 м дейін барады (макроцистис туысы). Сондықтанда оларды моряктар "тірі кедергілер" деп атайды. Мұндай балдырлар кішірек катерлерді тоқтатып тоқтайды, үлкен пароходтардың жүрісін тежейді және суға қонатын самолеттердің қонуына едәуір кедергі жасайды. Классификациясы. Қоңыр балдырлар бөлімі үш кластан тұрады: изогенераттылар (Іsоgеnеrаtае) класы, гетерогенераттылар (Неtеrоgеnеrаtае) класы және цикласпоралылар (Сусlоsроrеае) класы.
Гетерогенераттылар класы- Неtеrоgепеrаtае.
Солтүстік мұзды мұхиттың теңіздеріне аса ірі көпклеткалы қоңыр балдырлардың бірі ламинария өседі. Оның талломасы бекініп тұрады. Ризоид ұғымы ғылымға гректің "риза"- тамыр және "идос"-кескін деген сөздерінен енген. Ризоидтан жоғары қарай онша жалпақ болмайтын ұзындығы 50-100 см-ден аспайтын цилиндр формалы сағақ орналасады. Сағақтан саусақ салалы болып тілімделген немесе тұтас жапырақ тәрізді таллом кетеді. Сағақпен жапырақ тәрізді пластинканың арасында интеркалярлық өсу зонасы орналасады. Осы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде сағақта, жапырақ тақтасы да ұзарып өседі. Ламинария - көп жылдық өсімдік, оның сағағымен ризоиды қыстап шығады, ал жапырақ тақтасы жыл сайын үзіліп түсіп шіриді. Көктемде сағақтың ұшындағы меристеманың клеткаларының бөлінуінің нәтижесінде жаңадан жапырақ тақтасы пайда болады. Қоңыр балдырлардың орман түзетін ерекше үлкен түрлеріне макроцистис (60-100 м), нереоцистис (25 м), гессония (4 м) және тағы басқалар жатады.
Қызыл балдырлар
Теңіздің терең түбінде (270 м) көпжасушалы қызыл балдырлар өседі. Талломы (денесі) - таспа, тақтайла, жіп тәрізді, кейде жіптері тарамдалған. Қоңыр балдырлар сияқты аса ірі болмайды. Олардың жасушаларындағы дән тәрізді хлорофилден басқа қызыл-көк пигменттері болады. Сондықтан бұл балдырлар түсінің қызып, қызғылт және сары, көк-жасыл болуы да мүмкін. Теңіздің түбінде бұл балдырлар айрықша әдемі, көз тартады. Жасушасының қор заты - май және қантты заттар.
Өсімді, жыныссыз, жынысты жолдармен көбейеді. Өсімді көбейгенде бөлініп қалған бөліктерінен жаңа дарақ түзілмей, жетілт, бөлініп, өседі. Жыныссыз көбейгенде түзілетін спораларының талшығы болмайды. Судың ағынымен қозғалады. Спора түзетіл қалта - бір жасушадан түзілген спорангийдің ішінде бір немесе төрт спора жетіледі. Кейде олар тарамдалған тармақтарының ұштарында пайда болады. Споралардан төсемікте жыныстық жасушалар түзілетін жынысты ұрпағы жетіледі.
Біржасушалы аталық жыныстық мүшесі тармақтарының ұшында немесе денесінің үстінде жетіледі. Онда көп аталық жыныс жасушалары түзіледі. Аналық жыныс мүшесі — тармақ ұшындағы жасушадан пайда болады. Жұмыртқа жасушасы ұрықтанғаннан соң күрделі өзгерістерге ұшырап, жыныссыз ұрпағына айналады.
Балдырлардың табиғаттағы, шаруашылықтағы маңызы. Балдырларды қорғау
Балдырлардың табиғатта маңызы зор» Топырақта өсетіндері оттек бөлумен қатар өздері шіріп, топырақты құнарландырады. Бір грамм қара топырақта 50 000 балдыр болады. Суда өсетін жасыл балдырлар көмірқышқыл газын сіңірт, оттегін бөледі. Онымен су жәндіктері, балықтар тыныс алады. Судағы ағзалық заттарды денесіне сіңіріл отырып, суды тазартады. Ал азық болатын ұсақ жәндіктер балдырларды қорек етеді. Балдырлармен балықтар, теңіз жәндіктері де қоректенеді.
Балдырлар тау жыныстарын ыдыратып, топырақ түзуге қатысады. Ерте заманда (шамамен 1,5 млрд жыл бұрын) фотосинтездеуші балдырлар ауаны оттегімен байытып, өздері құрғаққа шыққан өсімдіктердің бастамасы болды. Содан кейін біртіндеп жер бетінде өсімдіктермен қоректенетін, оттегімен тыныс алатын жан-жануарлар пайда болды.
Балдырларды шаруашылыққа кеңінен пайдаланады. Қоңыр балдырлар мен қызыл балдырларды ертеден-ақ тамаққа, мал азығына пайдаланып келеді. Себебі бұлардың құрамында йод, фосфор, мыс болады. Қытай мен Жапонияда арнайы табиғи жағдайға жақын ортала өсіріп, көкөніс есебінде тамаққа пайдаланады. Ламинария балдырын теңіз орамжапырағы деген атпен адамның қалқанша безінің жұмысын жақсарту, жемсау ауруынан сақтандыру үшін тамаққа қосады.
Теңіз балдырларын өнеркәсіптің көптеген салаларына шикізат есебінде қолданады. Олардан йод, спирт» сірке қышқылы, жасунық, агарагар (ғылыми зертханаларда бактериялар мен саңырауқұлақтарды, балдырларды өсіретін қоректік орта) алынады. Агарагарды тамақ өнеркәсібінде де пайдаланады.
Теңізде толқындық әсерінен жағаға шығып қалған балдырлар тыңайтқыш есебінде қолданылады. Оларды келтіреді де, топыраққа араластырады. Әсіресе бау-бақша өсімдіктері мен жүзімнің түсімі артады. Кладофора жасыл балдырларын қағаз өндірісінде пайдаланады.
Егістіктен шыққан, құрамында ерітінді күйінде тыңайтқыштары бар сулар және қаладан, елді мекендерден шыққан сулар өзен, көлдерді ластайды. Лас көлдердегі жасыл балдырлар біртіндеп түгел жойылып кетеді де, тек бактериялар, көк-жасыл балдырлар және диатом балдырлары ғана қалады. Олар су жәндіктері мен балықтардың қорегіне жарамайды. Алматы қаласынан шыққан лас сулар жеті тазартқыштан өтіп, Сорбұлақ көліне құяды. Содан соң үш тазартқыштан өтіп, Іле өзенше қосылады. Адамзаттық алдында тұрған міндет — өндіріс орындарынан шыққан лас сулар мен ауыл шаруашылық егістіктеріне шашылған химиялық қосылыстардан суды тазарту.
Теңіз суында қоңыр және қызыл балдырлар тіршілік етеді. Табиғатта қоңыр балдырлардың 1500 түрі бар. Бұлар - ядролы төменгі сатылары өсімдіктер. Қоңыр балдыр теңіздің 180-200 м тереңдігінде өседі. Олардың ұзындығы 30-50 метрге дейін жетелі. Қызыл балдырлардың 4 мыңға дейін түрі белгілі. Олардың 200-ге жуығы тұщы суқоймалары мен топырақта өседі. Ұзындығы 2 м шамасында болады. Балдырлардың жоғары сатыдағы өсімдік тамырына сәйкес ризоиды бар және сабақшасы мен жапырақ тақташасы айқын көрінеді. Бұлар өсімді, жыныссыз және жынысты жолмен көбейеді.
Балдырлардың (жасып, қоңыр, қызыл) табиғаттағы, шаруашылықтағы маңызы зор. Сула жәндіктер мен жануарларға қорек болады, топырақты құнарландырады (жасыл балдырлар). Сондай-ақ қағаз өндірісінде пайдаланылады (кладофора). Ал теңіз балдырларын шикізат есебінде қолданады. Олардан спирт, йод, , жасунық, агарагар алынады. Тағамға пайдаланылатын да балдырлар бар.
Қызыл балдырлар бөлімі-Rhоdoрhуtа
Қызыл балдырлардың түрлерінің жалпы саны 4 мыңдай болады. Олар тропикалық және субтропикалық елдердің теңіздерінде, кейде климаты қоңыржай болып келетін облыстарда да көптеп кездеседі. Тек аздаған түрлері ғана суы тұщы бассейндар мен топырақта өседі. Қызыл балдырлардың талломы ұзындығы 2 м дейін жететін көптеген бұтақтанған жіпшелерден, сиректеу пластинка немесе жапырақ тәрізді құрылымнан тұрады. Қоңыр балдырлардағы секілді бұларда да дифференциациялану байқалады. Талломының өсуі диффузды немесе төбелік клеткалары арқылы жүзеге асады (өсу юналары өсімдіктің тарамдалған талломының тебесінде жинақталған). Ең қараапайым түрлерінің талломы бір клеткалы немесе колониялы болып келеді. Өмірлік циклінде қозғалмалы талшықты формалары болмайды. Хроматофорлары көп жағдайда диск тәрізді болып келеді. Қор заттары ерекше крахмал түрінде жиналады. Кейбір түрлерінің пектинді целлюлозды клетка қабықшалары, клетка аралық заттармен бірге, көп мөлшерде шырыштанатыны сонша, олардың талломы түгелдей шырышты кескінге (консистенцияға) келеді. Сондықтанда мұндай балдырларды агар алуға қажетті шикізат ретінде пайдаланады. Ал екінші бір түрлерінің клетка қабықшаларының сыртын известь қаптап, әртүрлі ою-өрнек түзеді. Мұндай известтен тұратын ою-өрнектер талломға ерекше мықтылық береді. Мұндай түрлер коралл гифтерінің түзілуіне қатысады. Қызыл балдырлар әдетте теңіздің түбінде аса үлкен терендікте өседі. Қызыл балдырлардың клеткаларында хлорофилл, каротин және ксантофилден басқа тек осы балдырлардың тобына тән қызыл фикоэритрин жоне фикоциан пигменттері болады. Аталған пигменттердің орайласып келуіне байланысты қызыл балдырлардың талломасы ашық-қызылдан көкшілдеу-күлгін түске дейін боялады. Қызыл балдырлардың түсінің осылай болып келуі олардың 100м тереңдікке дейін жететін күн сәулелерін бойына сіңіруге мүмкіндік береді. Көбеюі. Қызыл балдырлар вегетативтік, жыныссыз және жыныстық жолдармен көбейеді. Қызыл балдырлар вегетативтік жолмен өте сирек көбейеді. Көп жағдайда үзілген таллома өліп шіриді. Сиректеу үзілген талломаларда арнайы өсу бүршіктері пайда болады, олардан келешекте жаңа особьтар жетіледі. Жыныссыз көбеюі споралар арқылы спорангияның ішінде бір-біреуден (моноспоралар) немесе төртеуден (тетраспоралар) пайда болады. Споралар спорангияның қабықшасының жыртылыуның нәтижесінде босап сыртқа шығады да қабыққа оранады, содан соң судың түбіне шөгіп, өсе келе жаңа таллом (гаметофит) береді. Жыныстық, көбеюі оогамиялық жолмен жүзеге асады. Аналық жыныс органы карпогон қысқа бұтақтардың қолтығында бір-бірден өседі. Карпогон-колба пішінді, ол кеңейген түпкі бөлімнен және жоғарғы жіңішке түтік тәрізді мойны трихогинадан тұрады. Қарапайым үрлегіш трихогинасы болмайды. Антеридий және карпогон сыртқы құрылысы жағынан айырмашылығы жоқ әр особьтарда дамиды. Антеридийден босаған аталық гамета (спермация) судың ағынымен карпогонға келіп трихогинаға жабысады да, қабықпен қапталады, содан соң трихогина арқылы карпогонның кеңейген бөліміне өтіп, жұмыртқа клеткасын ұрықтандырады. Ұрықтанғаннан кейін трихогина жойылып кетеді, карпогонның кеңейген бөлімі ұлғайып, өсе келе көп клеткаға айналады, оны цистокарпий деп атайды. Цистокарпийден карпоспора дамиды, олар судың ағынымен таралады да, өсе келе балдырдың жаңа талломына спорофитке айналады. Классификациясы. Қызыл балдырлар бөлімі 2 класқа бөлінеді: бангиевалылар класы (Ваngіорһусеае), флоридеялылар класы (Ғlоrіdеорһусеае). Олардың әрқайсысында 6-дан қатар бар. Бангиевалылар класы саны жағынан көп болмайды. Онда 20-дай туыс, 70-тей түр бар. Аса кең тараған туыстарына порфира (Рогрһуга), космопогон (Соsmороgоп) және тағы басқалар жатады. Қызыл балдырлардың негізін флоридеялылар класы түзеді, онда 49 тұқымдас бар. Қызыл балдырлар адам өмірінде кеңінен қолданылады: олардан кондитер және басқада өнеркәсіптерде пайдаланылатын агар-агар алынады және микробиологиялық техника лабораторияларында микроорганизмдерді өсіруге қажетті қатты қоректік заттар дайындау үшін де пайдаланады. Теңіз жағалауындағы елдер де, мысалы Жапонияда балдырлар әртүрлі тағамдар жасауға пайдаланылады. Олардан йод, калий тұздары, целлюлоза, спирт, сірке қышқылы алынады. Одан басқа теңіз балдырларын малға азық ретінде және тыңайтқыш ретінде де пайдаланады.
Бангиевалылар (Ваngіорhусеае) класы
Бұл класқа қарапайым құрылысты аздаған ғана балдырлар жатады. Хроматофоралары көпшілігінде жұлдыз тәрізді. Клеткаларының арасында ұсақ поралары болмайды. Бұл кластың өкілі-бангия тарамдалмаған жіп тәрізді көлденеңінен және ұзынынан перделерге бөлінген. Порфира ірі, нәзік жапырақ пішінді қызыл жапырақ. Теңіздер мен мұхиттардың жағалауларында таралған. Талломы қызыл түсті бір не екі қатар клеткадан құралады.
Дереккөздер
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
zhartastaryndagy teniz baldyrlaryҚonyr baldyrlarZhasyl baldyrlar Tenizdin tuzdy suylda osetin baldyrlar zhasyl baldyrlardan ozgeshe keledi Olar tenizder men muhittardyn tүbinde zhүzdegen shakyrym zherdi kamtyp osedi Ogan konyr zhәne kyzyl baldyrlar zhatady Bul baldyrlardyn kejbir tүrleri Қazakstanda Kaspij tenizinde de kezdesedi Қonyr baldyrlardyn barlygy da kopzhasushaly 1 500 dej tүri bar Biiktigi bir millimetrden birneshe ondagan metrge dejin zheteli En irilerinin tallomy denesi taramdalyp turady Қonyr baldyrdyn zhasusha kabykshasynyn syrty sozylynky silemejli kabykshamen kapta lgan Zhasushasy bir yadroly vakuolderi bireu nemese kop bolady Silemejli kabyksha teniz tolkynynyn kүshine totep berip su kajtkanda baldyrlardy kurgap ketuden saktajdy Majda vakuolderdin kuramynda ilik zattary bar Olardyn dәn tәrizdi hromatoforlary zhasusha kabykshasyna zhakyn ornalasady hlorofill zhәne konyr boyaulary pigmentteri bolady Bul boyau konyr baldyrlarda zhүretin fotosintezge kүnnin ultrakүlgin sәulesin tiimdi pajdalanuga komektesedi Zhasushanyn kor zaty polisaharidter eritindi kүjindegi komirsular Қonyr baldyrga laminariya zhәne t b zhatady Laminariya teniz zhagalauyndagy 5 10 shakyrym ajmakty kamtyp 20 30 metr terendikte osedi Onyn syrtky kurylymy gүldi osimdikterge uksas Laminariya su tүbindegi tosemikke tamyrga uksas osindilerimen rizoidtarymen bekinip osedi Ұzyndygy 50 santimetrge dejin zhogary karaj sozylgan bolimi bolady Odan uzyndygy 3 4 metrdej zhalpak taspa tәrizdi osindileri zhetiledi Soltүstik endikterdegi tүrlerinin zhalpak taspa tәrizdi osindileri kantar akpan ajlarynda tүsip kalady Zhazdyn sony kүzdin basynda zhalpak osindilerinin betinde daktar pajda bolady Sol zherde tizilt ellips cilindr tәrizdi birzhasushaly zoospora tүziletin kalta tүziledi Zoosporangijdin әrkajsysynan eki talshykty damidy Қozgalyp zhүrip tosemikke bekinedi de talshygyn zhojyp birneshe zhasushaga bolinedi Zhynysty urpagy oskinshege ajnalady Olarda zhynystyk mүshelerinde tүzilgen zhynystyk zhasushalary gametalar kosylyp zigota tүzedi Ol boline bastajdy da kajtadan iri laminariyaga ajnalady baldyryna zer sala karasakdar zhidekke uksas domalak osindilerdi koresinder Alajda ol zhidek emes ishi auaga toly kopirshikter Baldyrlar solardyn zhәrdemimen suda zhүzuin tezdetedi sojtip baska zherlerge tez tarala alady tukymdas turbipariya baldyrlarynda bul aualy kopirshik zhuzim salkymyna uksas bolady Sondyktan ony zhergilikti tүrgyndar teniz zhүzimi dep atajdy Қonyr baldyrlardyn kejbir tүrlerinin taspa tәrizdi osindilerinin uzyndygy 60 metr dej bolyp biiktigi kurlyktagy kejbir agashty osimdikterdin biiktiginen asyp tүsedi Қonyr baldyrlar bolimi Rhaeorhuta Tүrlerinin zhalpy sany 1 5 myndaj bolady Қonyr baldyrlar bentostyn manyzdy komponentterinin biri bolyp tabylady Қonyr baldyrlardyn tallomynyn boyauy sargyshtan kara konyr tipten kara kyshkyl tүske dejin bolady Ol osy baldyrlardyn pigmentterinin hlorofilldin karotinoidtardyn fukoksantinnin konyr tүsti aralasyp keluinin nәtizhesinde kalyptasatyn tүster Қonyr baldyrlardyn tallomy kop kletkaly bolady Olardan mikroskopiyalyk usak organizmderden bastap asa үlken gigantskij kejde tipten 60 100m zhetetinderine dejin kezdestiruge bolady Қarapajym tүrlerinin tallomy zhip tәrizdi bolyp keledi zhәne bir katar kletkalardyn tizbeginen turady Zhaksy zhetilgenderinin kletkalary әrtүrle bagytta bolinedi zhәne kop zhagdajda differenciyalanyp assimilyaciyalyk korlyk arkaulyk mehanikalyk zhәne otkizgish ulpalarga uksas kletkalardyn daralangan kompleksterin tүzedi Mundaj differenciaciya tallomnyn әrtүrli kyzmet atkaratyn uchastikterge rizoidtarga ostik bolikke sabakka zhәne filoidtarga zhapyraktarga bolinuine bajlanysty bolsa kerek Қonyr baldyrlardyn kletkalary bir yadroly Hromatofory kop zhagdajda disk tәrizdi kop bolyp keledi Artyk kor zattary laminarin polisaharid mannit sahatospirt zhәne shyny maj tamshylary tүrinde zhinalady Pektindi fellyulozdy kletka kabykshasy onaj shyryshtanady Tallomy tobelik nemese kystyrma meristemasy arkyly osedi Өmirinin uzaktygy birneshe zhylga sozylady Vegetativtik kobeyui tallomnyn birneshe bolikterge үzilui arkyly zhүzege asady Zhynyssyz kobeyui fukustar zhynyssyz zholmen kobejmejdi koptegen eki talshakty zoosporalary nemese kozgalmajtyn tetrasporalary arkyly zhүzege asady Zoosporalary tiri kletkaly sirekteu kop kletkaly zoosporangiyalarda al tetrasporalary tetrasporangiyalarda pajda bolady Zhynystyk procesi izogamiyaly geterogamiyaly zhәne oogamiyaly bolyp keledi Izo zhәne geterogametalary kop kletkaly gametangiyalarda pajda bolady oogonijleri men anteridijleri bir kletkaly Қonyr baldyrlardyn fukustan baskalarynyn barlygynyn omirlik ciklinde urpak almasuy ajkyn bajkalady Mejoz zosporangiyalarda nemese tetrasporagiyalarda zhүredi Zoosporalary nemese tetrasporalary gametofitke p bastama beredi Gametofitteri kos zhynysty nemese dara zhynysty bolady Zigota tynyshtyk kezenine koshpej ak sporofitke 2p ajnalady Әrtүrli tүrlerinde urpak almasuy әrtүrli bolady bireulerinin sporofiti men gametofiti syrt karaganda birdej bolady al ekinshilerinin sporofiti gametofitine karaganda birshama үlken zhәne kopzhyldyk bolyp keledi Қonyr baldyrlar tomengi satydagy osimdikterdin ishindegi en irisi Olar tenizderdin tүbinde orman nemese shalgyn tүzip osedi Kejbir konyr baldyrlardyn tallomasynyn uzyndygy 60 100 m dejin barady makrocistis tuysy Sondyktanda olardy moryaktar tiri kedergiler dep atajdy Mundaj baldyrlar kishirek katerlerdi toktatyp toktajdy үlken parohodtardyn zhүrisin tezhejdi zhәne suga konatyn samoletterdin konuyna edәuir kedergi zhasajdy Klassifikaciyasy Қonyr baldyrlar bolimi үsh klastan turady izogenerattylar Isogeneratae klasy geterogenerattylar Neterogeneratae klasy zhәne ciklasporalylar Suslosroreae klasy Geterogenerattylar klasy Neterogeperatae Soltүstik muzdy muhittyn tenizderine asa iri kopkletkaly konyr baldyrlardyn biri laminariya osedi Onyn tallomasy bekinip turady Rizoid ugymy gylymga grektin riza tamyr zhәne idos keskin degen sozderinen engen Rizoidtan zhogary karaj onsha zhalpak bolmajtyn uzyndygy 50 100 sm den aspajtyn cilindr formaly sagak ornalasady Sagaktan sausak salaly bolyp tilimdelgen nemese tutas zhapyrak tәrizdi tallom ketedi Sagakpen zhapyrak tәrizdi plastinkanyn arasynda interkalyarlyk osu zonasy ornalasady Osy meristemanyn kletkalarynyn bolinuinin nәtizhesinde sagakta zhapyrak taktasy da uzaryp osedi Laminariya kop zhyldyk osimdik onyn sagagymen rizoidy kystap shygady al zhapyrak taktasy zhyl sajyn үzilip tүsip shiridi Koktemde sagaktyn ushyndagy meristemanyn kletkalarynyn bolinuinin nәtizhesinde zhanadan zhapyrak taktasy pajda bolady Қonyr baldyrlardyn orman tүzetin erekshe үlken tүrlerine makrocistis 60 100 m nereocistis 25 m gessoniya 4 m zhәne tagy baskalar zhatady Қyzyl baldyrlarҚyzyl baldyrlar Tenizdin teren tүbinde 270 m kopzhasushaly kyzyl baldyrlar osedi Tallomy denesi taspa taktajla zhip tәrizdi kejde zhipteri taramdalgan Қonyr baldyrlar siyakty asa iri bolmajdy Olardyn zhasushalaryndagy dәn tәrizdi hlorofilden baska kyzyl kok pigmentteri bolady Sondyktan bul baldyrlar tүsinin kyzyp kyzgylt zhәne sary kok zhasyl boluy da mүmkin Tenizdin tүbinde bul baldyrlar ajryksha әdemi koz tartady Zhasushasynyn kor zaty maj zhәne kantty zattar Өsimdi zhynyssyz zhynysty zholdarmen kobejedi Өsimdi kobejgende bolinip kalgan bolikterinen zhana darak tүzilmej zhetilt bolinip osedi Zhynyssyz kobejgende tүziletin sporalarynyn talshygy bolmajdy Sudyn agynymen kozgalady Spora tүzetil kalta bir zhasushadan tүzilgen sporangijdin ishinde bir nemese tort spora zhetiledi Kejde olar taramdalgan tarmaktarynyn ushtarynda pajda bolady Sporalardan tosemikte zhynystyk zhasushalar tүziletin zhynysty urpagy zhetiledi Birzhasushaly atalyk zhynystyk mүshesi tarmaktarynyn ushynda nemese denesinin үstinde zhetiledi Onda kop atalyk zhynys zhasushalary tүziledi Analyk zhynys mүshesi tarmak ushyndagy zhasushadan pajda bolady Zhumyrtka zhasushasy uryktangannan son kүrdeli ozgeristerge ushyrap zhynyssyz urpagyna ajnalady Baldyrlardyn tabigattagy sharuashylyktagy manyzy Baldyrlardy korgauBaldyrlardyn tabigatta manyzy zor Topyrakta osetinderi ottek bolumen katar ozderi shirip topyrakty kunarlandyrady Bir gramm kara topyrakta 50 000 baldyr bolady Suda osetin zhasyl baldyrlar komirkyshkyl gazyn sinirt ottegin boledi Onymen su zhәndikteri balyktar tynys alady Sudagy agzalyk zattardy denesine siniril otyryp sudy tazartady Al azyk bolatyn usak zhәndikter baldyrlardy korek etedi Baldyrlarmen balyktar teniz zhәndikteri de korektenedi Baldyrlar tau zhynystaryn ydyratyp topyrak tүzuge katysady Erte zamanda shamamen 1 5 mlrd zhyl buryn fotosintezdeushi baldyrlar auany ottegimen bajytyp ozderi kurgakka shykkan osimdikterdin bastamasy boldy Sodan kejin birtindep zher betinde osimdiktermen korektenetin ottegimen tynys alatyn zhan zhanuarlar pajda boldy Baldyrlardy sharuashylykka keninen pajdalanady Қonyr baldyrlar men kyzyl baldyrlardy erteden ak tamakka mal azygyna pajdalanyp keledi Sebebi bulardyn kuramynda jod fosfor mys bolady Қytaj men Zhaponiyada arnajy tabigi zhagdajga zhakyn ortala osirip kokonis esebinde tamakka pajdalanady Laminariya baldyryn teniz oramzhapyragy degen atpen adamnyn kalkansha bezinin zhumysyn zhaksartu zhemsau auruynan saktandyru үshin tamakka kosady Teniz baldyrlaryn onerkәsiptin koptegen salalaryna shikizat esebinde koldanady Olardan jod spirt sirke kyshkyly zhasunyk agaragar gylymi zerthanalarda bakteriyalar men sanyraukulaktardy baldyrlardy osiretin korektik orta alynady Agaragardy tamak onerkәsibinde de pajdalanady Tenizde tolkyndyk әserinen zhagaga shygyp kalgan baldyrlar tynajtkysh esebinde koldanylady Olardy keltiredi de topyrakka aralastyrady Әsirese bau baksha osimdikteri men zhүzimnin tүsimi artady Kladofora zhasyl baldyrlaryn kagaz ondirisinde pajdalanady Egistikten shykkan kuramynda eritindi kүjinde tynajtkyshtary bar sular zhәne kaladan eldi mekenderden shykkan sular ozen kolderdi lastajdy Las kolderdegi zhasyl baldyrlar birtindep tүgel zhojylyp ketedi de tek bakteriyalar kok zhasyl baldyrlar zhәne diatom baldyrlary gana kalady Olar su zhәndikteri men balyktardyn koregine zharamajdy Almaty kalasynan shykkan las sular zheti tazartkyshtan otip Sorbulak koline kuyady Sodan son үsh tazartkyshtan otip Ile ozenshe kosylady Adamzattyk aldynda turgan mindet ondiris oryndarynan shykkan las sular men auyl sharuashylyk egistikterine shashylgan himiyalyk kosylystardan sudy tazartu Teniz suynda konyr zhәne kyzyl baldyrlar tirshilik etedi Tabigatta konyr baldyrlardyn 1500 tүri bar Bular yadroly tomengi satylary osimdikter Қonyr baldyr tenizdin 180 200 m terendiginde osedi Olardyn uzyndygy 30 50 metrge dejin zheteli Қyzyl baldyrlardyn 4 mynga dejin tүri belgili Olardyn 200 ge zhuygy tushy sukojmalary men topyrakta osedi Ұzyndygy 2 m shamasynda bolady Baldyrlardyn zhogary satydagy osimdik tamyryna sәjkes rizoidy bar zhәne sabakshasy men zhapyrak taktashasy ajkyn korinedi Bular osimdi zhynyssyz zhәne zhynysty zholmen kobejedi Baldyrlardyn zhasyp konyr kyzyl tabigattagy sharuashylyktagy manyzy zor Sula zhәndikter men zhanuarlarga korek bolady topyrakty kunarlandyrady zhasyl baldyrlar Sondaj ak kagaz ondirisinde pajdalanylady kladofora Al teniz baldyrlaryn shikizat esebinde koldanady Olardan spirt jod zhasunyk agaragar alynady Tagamga pajdalanylatyn da baldyrlar bar Қyzyl baldyrlar bolimi Rhodorhuta Қyzyl baldyrlardyn tүrlerinin zhalpy sany 4 myndaj bolady Olar tropikalyk zhәne subtropikalyk elderdin tenizderinde kejde klimaty konyrzhaj bolyp keletin oblystarda da koptep kezdesedi Tek azdagan tүrleri gana suy tushy bassejndar men topyrakta osedi Қyzyl baldyrlardyn tallomy uzyndygy 2 m dejin zhetetin koptegen butaktangan zhipshelerden sirekteu plastinka nemese zhapyrak tәrizdi kurylymnan turady Қonyr baldyrlardagy sekildi bularda da differenciaciyalanu bajkalady Tallomynyn osui diffuzdy nemese tobelik kletkalary arkyly zhүzege asady osu yunalary osimdiktin taramdalgan tallomynyn tebesinde zhinaktalgan En karaapajym tүrlerinin tallomy bir kletkaly nemese koloniyaly bolyp keledi Өmirlik ciklinde kozgalmaly talshykty formalary bolmajdy Hromatoforlary kop zhagdajda disk tәrizdi bolyp keledi Қor zattary erekshe krahmal tүrinde zhinalady Kejbir tүrlerinin pektindi cellyulozdy kletka kabykshalary kletka aralyk zattarmen birge kop molsherde shyryshtanatyny sonsha olardyn tallomy tүgeldej shyryshty keskinge konsistenciyaga keledi Sondyktanda mundaj baldyrlardy agar aluga kazhetti shikizat retinde pajdalanady Al ekinshi bir tүrlerinin kletka kabykshalarynyn syrtyn izvest kaptap әrtүrli oyu ornek tүzedi Mundaj izvestten turatyn oyu ornekter tallomga erekshe myktylyk beredi Mundaj tүrler korall gifterinin tүziluine katysady Қyzyl baldyrlar әdette tenizdin tүbinde asa үlken terendikte osedi Қyzyl baldyrlardyn kletkalarynda hlorofill karotin zhәne ksantofilden baska tek osy baldyrlardyn tobyna tәn kyzyl fikoeritrin zhone fikocian pigmentteri bolady Atalgan pigmentterdin orajlasyp keluine bajlanysty kyzyl baldyrlardyn tallomasy ashyk kyzyldan kokshildeu kүlgin tүske dejin boyalady Қyzyl baldyrlardyn tүsinin osylaj bolyp kelui olardyn 100m terendikke dejin zhetetin kүn sәulelerin bojyna siniruge mүmkindik beredi Kobeyui Қyzyl baldyrlar vegetativtik zhynyssyz zhәne zhynystyk zholdarmen kobejedi Қyzyl baldyrlar vegetativtik zholmen ote sirek kobejedi Kop zhagdajda үzilgen talloma olip shiridi Sirekteu үzilgen tallomalarda arnajy osu bүrshikteri pajda bolady olardan keleshekte zhana osobtar zhetiledi Zhynyssyz kobeyui sporalar arkyly sporangiyanyn ishinde bir bireuden monosporalar nemese torteuden tetrasporalar pajda bolady Sporalar sporangiyanyn kabykshasynyn zhyrtylyunyn nәtizhesinde bosap syrtka shygady da kabykka oranady sodan son sudyn tүbine shogip ose kele zhana tallom gametofit beredi Zhynystyk kobeyui oogamiyalyk zholmen zhүzege asady Analyk zhynys organy karpogon kyska butaktardyn koltygynda bir birden osedi Karpogon kolba pishindi ol kenejgen tүpki bolimnen zhәne zhogargy zhinishke tүtik tәrizdi mojny trihoginadan turady Қarapajym үrlegish trihoginasy bolmajdy Anteridij zhәne karpogon syrtky kurylysy zhagynan ajyrmashylygy zhok әr osobtarda damidy Anteridijden bosagan atalyk gameta spermaciya sudyn agynymen karpogonga kelip trihoginaga zhabysady da kabykpen kaptalady sodan son trihogina arkyly karpogonnyn kenejgen bolimine otip zhumyrtka kletkasyn uryktandyrady Ұryktangannan kejin trihogina zhojylyp ketedi karpogonnyn kenejgen bolimi ulgajyp ose kele kop kletkaga ajnalady ony cistokarpij dep atajdy Cistokarpijden karpospora damidy olar sudyn agynymen taralady da ose kele baldyrdyn zhana tallomyna sporofitke ajnalady Klassifikaciyasy Қyzyl baldyrlar bolimi 2 klaska bolinedi bangievalylar klasy Vangiorһuseae florideyalylar klasy Ғlorideorһuseae Olardyn әrkajsysynda 6 dan katar bar Bangievalylar klasy sany zhagynan kop bolmajdy Onda 20 daj tuys 70 tej tүr bar Asa ken taragan tuystaryna porfira Rogrһuga kosmopogon Sosmorogop zhәne tagy baskalar zhatady Қyzyl baldyrlardyn negizin florideyalylar klasy tүzedi onda 49 tukymdas bar Қyzyl baldyrlar adam omirinde keninen koldanylady olardan konditer zhәne baskada onerkәsipterde pajdalanylatyn agar agar alynady zhәne mikrobiologiyalyk tehnika laboratoriyalarynda mikroorganizmderdi osiruge kazhetti katty korektik zattar dajyndau үshin de pajdalanady Teniz zhagalauyndagy elder de mysaly Zhaponiyada baldyrlar әrtүrli tagamdar zhasauga pajdalanylady Olardan jod kalij tuzdary cellyuloza spirt sirke kyshkyly alynady Odan baska teniz baldyrlaryn malga azyk retinde zhәne tynajtkysh retinde de pajdalanady Bangievalylar Vangiorhuseae klasy Bul klaska karapajym kurylysty azdagan gana baldyrlar zhatady Hromatoforalary kopshiliginde zhuldyz tәrizdi Kletkalarynyn arasynda usak poralary bolmajdy Bul klastyn okili bangiya taramdalmagan zhip tәrizdi koldeneninen zhәne uzynynan perdelerge bolingen Porfira iri nәzik zhapyrak pishindi kyzyl zhapyrak Tenizder men muhittardyn zhagalaularynda taralgan Tallomy kyzyl tүsti bir ne eki katar kletkadan kuralady DerekkozderBiologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz