Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Протерозой заманында тіршілік тек мұхит пен теңіз суында ғана таралған. Құрлықта ешқандай да тіршілік іздері мүлде таралмаған. Су жағалауындағы құрлықта бактериялар мен микроскопиялық балдырлардың тіршілік әрекеттерінен алғаш рет топырақ түзілу процестері байқалды.
Архей мен протерозой замандары Жер бетіндегі тіршілік тарихының криптозой эонына жатады. Олар ұзақтығы 3,4 млрд жылдан астам уақыт аралығын қамтиды. Былайша айтқанда, архей мен протерозой Жердің геологиялық тарихтың 85% уақытын қамтыса, ал қалған үш заман геологиялық тарихтың 15% уақытын қамтитындығы анықталған.
Протерозой заманында тау түзілу процестері қарқынды түрде жүріп отырған. Құрлық пен теңіздер көп болған. Бұл кезде бактериялар мен балдырлардың сан алуан түрлері кеңінен таралған.
Протерозой заманының алғашқы жартысында тіршілік еткен организмдердің қазба қалдықтары біршама кеңінен таралған. Мысалы, Канада жерінен табылған кремнийлі тақтатастарда сақталған көптеген организмдердің қазба қалдықтарының жасы 1,9 млрд жылдай бұрынғы уақыттарды қамтитыны анықталған.
Бұдан 0,3-1,3 млрд жыл бұрынғы Орталық Аустралияның тау жыныстарының арасынан табылған көмірлі-кремнийлі тақтатастарда сол кезде тіршілік еткен біржасушалы, дене мөлшері 8-12 см және жіпше тәрізді цианобактериялардың іздері жақсы сақталған. Тіпті онда ядроның ізі де айқын байқалған. Онда митоз жолымен бөлінген жасушаны да айқын байқауға болады. Бұған ұқсас жағдайлар Калифорния және Оңтүстік-Шығыс Якутия жеріндегі тау жыныстарынан да табылғандығы ғылымға белгілі болып отыр. Мұндай палеонтологиялық құнды деректердің бәрі де протерозой заманында эукариотты біржасушалы организмдердің кеңінен таралғандығына нақты дәлел бола алады.
Протерозой заманының алғашқы кезеңін "цианобактериялардың ғасыры" деп атауға болады. Өйткені дәл осы кезеңде цианобактериялар кеңінен таралған және олардың түр құрамы да алуантүрлілігімен ерекшеленген. Мұндай организмдердің тіршілік әрекеттерінен атмосфера құрамындағы бос күйіндегі оттектің мөлшері де бірте-бірте арта түсті. Алғашында бос күйіндегі оттек, негізінен, әртүрлі химиялық реакцияларда тотықтырушы рөл атқарды, яғни шөгінді темір кен орындарында пайдаланылды. Кейіннен бос күйіндегі оттек атмосфера құрамына бөліне бастады.
Протерозой заманында біржасушалы эукариотты организмдердің пайда болуы тіршілік эволюциясының басты өзгерісі деп айтуға болады. Өйткені эукариотты организмдер прокариотты организмдермен салыстырғанда құрылысының және тіршілік әрекеттерінің күрделенуімен ерекшелінеді. Сонымен қатар эукариотты организмдерге тән жынысты жолмен көбею қабілетінің де маңызы зор. Бұл кезде организмдер тұқымқуалаушылық ақпараттар алмасуымен де ерекшеленеді. Жынысты көбею кейбір прокариотты организмдер арасында да кездеседі. Бірақ бұл кезде әртүрлі даралар арасында тұқымқуалаушылық ақпарат жүзеге аспайды.
Протерозой заманында, яғни 0,9 млрд жыл бұрын сол кезде тіршілік еткен эукариотты организмдердің арасында жаңа тіршілік тармақтары пайда болып, жасыл, қоңыр және қызыл балдырлар тобы жеке-жеке бөліне бастағандығы байқалады. Тіпті саңырауқұлақтар да өз алдына жеке жүйелік топ болып бөлінген деген пікірлер де кездеседі. Бұл кезеңде алғаш рет біржасушалы қарапайымдар да өз алдына тіршілік ете бастаған деген де болжамдар бар.
Қорыта айтқанда, протерозой заманында 1,5-2 млрд жыл бұрын Жер бетіндегі тіршілік еткен тірі организмдердің арасында біржасушалы эукариотты организмдердің пайда болуы маңызы зор эволюциялық өзгеріске жатады. Осы өзгеріс көпжасушалы организмдердің шығуының алғышарты болды.
Бұл кезеңдегі Жер тарихындағы екінші маңызы бар эволюциялық өзгеріс деп атмосфера құрамында бос оттек мөлшерінің арта түсуі ғылыми тұрғыдан дәлелденген мәселе екендігіне ешкім де күмән келтіре алмайды.
Дереккөздер
- 11 сыныпқа арналған биология кітабы. "Мектеп" баспасы, ISBN 978-601-07-0336-7165-інші бет
Тағы қараңыз
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Geohronologiya shәkiliEon Dәuir KezenF a n e r o z o j Kajnozoj TorttikNeogen kezeniPaleogen kezeniMezozoj Bor kezeniYura kezeniTrias kezeniPaleozoj Perm kezeniKarbon kezeniDevon kezeniSilur kezeniOrdovik kezeniKembrij kezeniD o k e m b r i j P r o t e r o z o j Neo proterozojMezo proterozojPaleo proterozojA r h e jKatarhejҚajnar Proterozoj zamanynda tirshilik tek muhit pen teniz suynda gana taralgan Қurlykta eshkandaj da tirshilik izderi mүlde taralmagan Su zhagalauyndagy kurlykta bakteriyalar men mikroskopiyalyk baldyrlardyn tirshilik әreketterinen algash ret topyrak tүzilu procesteri bajkaldy Arhej men proterozoj zamandary Zher betindegi tirshilik tarihynyn kriptozoj eonyna zhatady Olar uzaktygy 3 4 mlrd zhyldan astam uakyt aralygyn kamtidy Bylajsha ajtkanda arhej men proterozoj Zherdin geologiyalyk tarihtyn 85 uakytyn kamtysa al kalgan үsh zaman geologiyalyk tarihtyn 15 uakytyn kamtityndygy anyktalgan Proterozoj zamanynda tau tүzilu procesteri karkyndy tүrde zhүrip otyrgan Қurlyk pen tenizder kop bolgan Bul kezde bakteriyalar men baldyrlardyn san aluan tүrleri keninen taralgan Proterozoj zamanynyn algashky zhartysynda tirshilik etken organizmderdin kazba kaldyktary birshama keninen taralgan Mysaly Kanada zherinen tabylgan kremnijli taktatastarda saktalgan koptegen organizmderdin kazba kaldyktarynyn zhasy 1 9 mlrd zhyldaj buryngy uakyttardy kamtityny anyktalgan Budan 0 3 1 3 mlrd zhyl buryngy Ortalyk Australiyanyn tau zhynystarynyn arasynan tabylgan komirli kremnijli taktatastarda sol kezde tirshilik etken birzhasushaly dene molsheri 8 12 sm zhәne zhipshe tәrizdi cianobakteriyalardyn izderi zhaksy saktalgan Tipti onda yadronyn izi de ajkyn bajkalgan Onda mitoz zholymen bolingen zhasushany da ajkyn bajkauga bolady Bugan uksas zhagdajlar Kaliforniya zhәne Ontүstik Shygys Yakutiya zherindegi tau zhynystarynan da tabylgandygy gylymga belgili bolyp otyr Mundaj paleontologiyalyk kundy derekterdin bәri de proterozoj zamanynda eukariotty birzhasushaly organizmderdin keninen taralgandygyna nakty dәlel bola alady Proterozoj zamanynyn algashky kezenin cianobakteriyalardyn gasyry dep atauga bolady Өjtkeni dәl osy kezende cianobakteriyalar keninen taralgan zhәne olardyn tүr kuramy da aluantүrliligimen erekshelengen Mundaj organizmderdin tirshilik әreketterinen atmosfera kuramyndagy bos kүjindegi ottektin molsheri de birte birte arta tүsti Algashynda bos kүjindegi ottek negizinen әrtүrli himiyalyk reakciyalarda totyktyrushy rol atkardy yagni shogindi temir ken oryndarynda pajdalanyldy Kejinnen bos kүjindegi ottek atmosfera kuramyna boline bastady Proterozoj zamanynda birzhasushaly eukariotty organizmderdin pajda boluy tirshilik evolyuciyasynyn basty ozgerisi dep ajtuga bolady Өjtkeni eukariotty organizmder prokariotty organizmdermen salystyrganda kurylysynyn zhәne tirshilik әreketterinin kүrdelenuimen erekshelinedi Sonymen katar eukariotty organizmderge tәn zhynysty zholmen kobeyu kabiletinin de manyzy zor Bul kezde organizmder tukymkualaushylyk akparattar almasuymen de erekshelenedi Zhynysty kobeyu kejbir prokariotty organizmder arasynda da kezdesedi Birak bul kezde әrtүrli daralar arasynda tukymkualaushylyk akparat zhүzege aspajdy Proterozoj zamanynda yagni 0 9 mlrd zhyl buryn sol kezde tirshilik etken eukariotty organizmderdin arasynda zhana tirshilik tarmaktary pajda bolyp zhasyl konyr zhәne kyzyl baldyrlar toby zheke zheke boline bastagandygy bajkalady Tipti sanyraukulaktar da oz aldyna zheke zhүjelik top bolyp bolingen degen pikirler de kezdesedi Bul kezende algash ret birzhasushaly karapajymdar da oz aldyna tirshilik ete bastagan degen de bolzhamdar bar Қoryta ajtkanda proterozoj zamanynda 1 5 2 mlrd zhyl buryn Zher betindegi tirshilik etken tiri organizmderdin arasynda birzhasushaly eukariotty organizmderdin pajda boluy manyzy zor evolyuciyalyk ozgeriske zhatady Osy ozgeris kopzhasushaly organizmderdin shyguynyn algysharty boldy Bul kezendegi Zher tarihyndagy ekinshi manyzy bar evolyuciyalyk ozgeris dep atmosfera kuramynda bos ottek molsherinin arta tүsui gylymi turgydan dәleldengen mәsele ekendigine eshkim de kүmәn keltire almajdy Derekkozder11 synypka arnalgan biologiya kitaby Mektep baspasy ISBN 978 601 07 0336 7165 inshi betTagy karanyzProterozoj Proterozoj eonotemasy