Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Найман хандығы, Найман ұлысы – 1125 - 1211 жылдары Қазақстанның шығысы, Алтай, Моңғолия аумағында өмір сүрген көшпелі мемлекет. Найман тайпасы Ляо империясы құлдырағаннан кейін құрған. Негізгі аумағы Ертістен Орхонға дейінгі Алтай мен Хинган таулы өлкесін қамтыды.
| Найман хандығы хандық | ||||
| ||||
|---|---|---|---|---|
| Астанасы | Балықты | |||
| Тіл(дер)і | найман тілі | |||
| Басқару формасы | монархия | |||
| хан | ||||
| - 1143-1180 | Инанш Білге Бұқа | |||
| - 1180-1190 | Еният хан | |||
| - | Көксу Сабрах | |||
| - | Наркеш Даян | |||
| - 1190-1204 | Таян хан | |||
| - 1204-1211 | Күшлік хан | |||
Найман мемлекетінің пайда болуы
Батысында Ертіс өзеніІ бойындағы қаңлылар, солтүстігінде қырғыздар, шығысында Орхон, Селенга бойын алып жатқан керей, меркіттермен және оңт-нде Ұйғыр, жұртымен іргелес тұрды. Жазба деректер бойынша алғашқы билеушілері 1143 жылдан бастап белгілі. Найман мемлекеті 12 ғасырдың аяғында билік еткен Инанш Білге Бұқа хан тұсында нығайды. Ұлы Жібек жолында орналасқан. Найман мемлекетінің көрші елдермен саяси, сауда байланыстары жақсарды. Рашид әд-Дин “Наймандардың хандары қадірлі, қуатты, олардың халқының саны көп, әскері де қуатты болды” деп жазды. Найман мемлекетінің хандары мұрагерлік жолмен сайланды. Белгілі тайпа билеушілері, батыр, қолбасшылары хан кеңесінің құрамына кірді. Хан ұлыс жасағының бас қолбасшысы болды. Ұлыста іс қағаздары жүргізіліп, хан жарлықтары хатқа түсіріліп, оған ханның төрт бұрышты алтын мөрі (таңба) басылған. 12 ғасырдың аяғынан бастап Найман мемлекетінің хандары “Бұйрық”, “” деп аталды. өлген соң, оның екі ұлы мен таққа таласып, Найман мемлекетін екіге бөлді. Екі иелікке бөлінген ұлыстың әрқайсысы өз алдына дербес әрекет етіп, өзара қырқысты. Бұл ішкі саяси дағдарыс Шыңғыс хан әскери күшінің артуымен тұстас келді. Шыңғыс хан және керейлер ханы (Уаң хан) бастаған қол 1199 жылы Бұйрық ханның, 1204 жылы Таян ханның ұлысын басып алды. Олардың Жамұқа бастаған тайпалар одағының күшімен бірігіп, моңғолдарға қарсы тұрмақ болған әрекеттері нәтижесіз аяқталды. Жетісу жеріне келіп, Найман мемлекетін саяси-әлеум. жағынан қайта күшейтуге тырысқан Таян ханның ұлы ханды Шыңғыс ханның Жебе бастаған қолы өлтірді.
Найман мемлекетінің ыдырауы
Осылайша Найман мемлекетітолығымен күйреп, тарих тұғырынан тайды. Найман мемлекеті жұртының бір бөлігі моңғолдарға бағынышты болып, ата мекенінде қалып қойса (Ертіс, Зайсан, Марқакөл), қалғандары оңт. батысқа (Жетісу, Сарыарқа, Сыр бойына) қарай ойысты. Олар осы аймақтағы ұлыстар мен халықтардың құрамына енді (қ. Наймандар). Найман мемлекетінің тұрғындары негізінен көшпелі мал шаруашылығымен айналысты. Кейбір деректерде наймандардың Орхон, Ертіс өзенінің бойында арпа-бидай егіп келгені туралы мәлімет кездеседі. Найман мемлекеті Орта Азия шығысындағы көшпелілердің ең өркениеттісі болды. Орхоннан Алтай, Іле, Жетісу, Ұлытауға дейінгі кең өлкеде Ақбалық, Шамбалық, Қаялық (Қойлық), Бесбалық, Найман қатарлы қалалар салды. “Тамғалы тас” ескерткіші олардың жазу мәдениеті болғандығын дәлелдейді. Олар ежелгі ұйғыр жазуын қолданған.
Найман хандығының билеушілері
- Инанш хан (Инанш Бұқа); шамамен 1143-1180), Гумилев бойынша Джон хан;
- Эният хан (1180-90)
- Көксеу-Сабрах
- Наркеш Даян
- Таян хан (Бай Бұқа немесе Тайбұқа), Инанш ханның ұлы; шамамен 1190-1204;
- Даян хан
- Бұйрық хан, Таян ханның ағасы; шамамен 1190-1202 немесе 1206;
- Күшлік, Таян ханның ұлы; 1204-1211, 1218
Дереккөздер
- Қазақ Энциклопедиясы|"Қазақ Энциклопедиясы", 6 том
- Маргулан А., Найман // Казахи, Л., 1930
- Әбілғазы Баһадүр, Түрік шежіресі, А., 1992
- Қинаятұлы З., Моңғол үстіртін мекен еткен соңғы түрік тайпалары: 9 – 12 ғасырлар, А., 2001.
- Рашид ад-Дин, Сборник летописей, т. 1, кн. 1, 2, М., 1952
- Бейсенбайұлы Ж., Қазақ шежіресі, А., 1994
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Najman handygy Najman ulysy 1125 1211 zhyldary Қazakstannyn shygysy Altaj Mongoliya aumagynda omir sүrgen koshpeli memleket Najman tajpasy Lyao imperiyasy kuldyragannan kejin kurgan Negizgi aumagy Ertisten Orhonga dejingi Altaj men Hingan tauly olkesin kamtydy Najman handygy handyk1125 1211Astanasy BalyktyTil der i najman tiliBaskaru formasy monarhiyahan 1143 1180 Inansh Bilge Buka 1180 1190 Eniyat han Koksu Sabrah Narkesh Dayan 1190 1204 Tayan han 1204 1211 Kүshlik hanNajmandardyn XIII gasyrda ornalaskan zheri Najman memleketinin pajda boluyBatysynda Ertis ozeniI bojyndagy kanlylar soltүstiginde kyrgyzdar shygysynda Orhon Selenga bojyn alyp zhatkan kerej merkittermen zhәne ont nde Ұjgyr zhurtymen irgeles turdy Zhazba derekter bojynsha algashky bileushileri 1143 zhyldan bastap belgili Najman memleketi 12 gasyrdyn ayagynda bilik etken Inansh Bilge Buka han tusynda nygajdy Ұly Zhibek zholynda ornalaskan Najman memleketinin korshi eldermen sayasi sauda bajlanystary zhaksardy Rashid әd Din Najmandardyn handary kadirli kuatty olardyn halkynyn sany kop әskeri de kuatty boldy dep zhazdy Najman memleketinin handary muragerlik zholmen sajlandy Belgili tajpa bileushileri batyr kolbasshylary han kenesinin kuramyna kirdi Han ulys zhasagynyn bas kolbasshysy boldy Ұlysta is kagazdary zhүrgizilip han zharlyktary hatka tүsirilip ogan hannyn tort buryshty altyn mori tanba basylgan 12 gasyrdyn ayagynan bastap Najman memleketinin handary Bujryk dep ataldy olgen son onyn eki uly men takka talasyp Najman memleketin ekige boldi Eki ielikke bolingen ulystyn әrkajsysy oz aldyna derbes әreket etip ozara kyrkysty Bul ishki sayasi dagdarys Shyngys han әskeri kүshinin artuymen tustas keldi Shyngys han zhәne kerejler hany Uan han bastagan kol 1199 zhyly Bujryk hannyn 1204 zhyly Tayan hannyn ulysyn basyp aldy Olardyn Zhamuka bastagan tajpalar odagynyn kүshimen birigip mongoldarga karsy turmak bolgan әreketteri nәtizhesiz ayaktaldy Zhetisu zherine kelip Najman memleketin sayasi әleum zhagynan kajta kүshejtuge tyryskan Tayan hannyn uly handy Shyngys hannyn Zhebe bastagan koly oltirdi Najman memleketinin ydyrauy Osylajsha Najman memleketitolygymen kүjrep tarih tugyrynan tajdy Najman memleketi zhurtynyn bir boligi mongoldarga bagynyshty bolyp ata mekeninde kalyp kojsa Ertis Zajsan Markakol kalgandary ont batyska Zhetisu Saryarka Syr bojyna karaj ojysty Olar osy ajmaktagy ulystar men halyktardyn kuramyna endi k Najmandar Najman memleketinin turgyndary negizinen koshpeli mal sharuashylygymen ajnalysty Kejbir derekterde najmandardyn Orhon Ertis ozeninin bojynda arpa bidaj egip kelgeni turaly mәlimet kezdesedi Najman memleketi Orta Aziya shygysyndagy koshpelilerdin en orkeniettisi boldy Orhonnan Altaj Ile Zhetisu Ұlytauga dejingi ken olkede Akbalyk Shambalyk Қayalyk Қojlyk Besbalyk Najman katarly kalalar saldy Tamgaly tas eskertkishi olardyn zhazu mәdenieti bolgandygyn dәleldejdi Olar ezhelgi ujgyr zhazuyn koldangan Najman handygynyn bileushileriInansh han Inansh Buka shamamen 1143 1180 Gumilev bojynsha Dzhon han Eniyat han 1180 90 Kokseu Sabrah Narkesh Dayan Tayan han Baj Buka nemese Tajbuka Inansh hannyn uly shamamen 1190 1204 Dayan han Bujryk han Tayan hannyn agasy shamamen 1190 1202 nemese 1206 Kүshlik Tayan hannyn uly 1204 1211 1218DerekkozderҚazak Enciklopediyasy Қazak Enciklopediyasy 6 tom Margulan A Najman Kazahi L 1930 Әbilgazy Baһadүr Tүrik shezhiresi A 1992 Қinayatuly Z Mongol үstirtin meken etken songy tүrik tajpalary 9 12 gasyrlar A 2001 Rashid ad Din Sbornik letopisej t 1 kn 1 2 M 1952 Bejsenbajuly Zh Қazak shezhiresi A 1994