Желсіз түнде жарық ай...

«Желсіз түнде жарық ай...» - Абайдың 1888 ж. жазған өлеңі. Әрқайсысы 4 5 шумақтан тұрады. Өлең - ақынның табиғат көріністерін, махаббат сырларын кестелі тілмен айшықтаған әлем поэзиясындағы шоқтығы биік туындыларының бірі. Онда пәк, таза махаббаттың белгісіндей жарық айлы, желсіз түн... жан толқынысына үн қосып, сыбырласқандай қалың ағаш жапырағы, жүрексінген көңіл, бұлықсыған сөзіммен астасып, көлеңкелі, терең сайға гүрілдей құлаған өзен дыбысы, осындай сырлы, сұлу түнде, әлдеқайдан естілген сазды ән, тынымсыз тірлік алмағайып уақыт дабылындай бейсауат үрген ит пен үздік-создық айтақ астында сүйгенімен жолығуға аулаққа асыққан сұлу қыз жанды бейнедей ерекше лирикалық леппен тамаша суреттеледі. Бір ғажабы, басқа сезім құрсауындағы сұлу қыз жоқ, жай ғана қыз –түн жамылып, сүйгенімен кездесуге шыққан қыз туралы тек өлеңнің 3-шумағында ғана, онда да соңғы тармақтарда айтылады. Ақын оған дейін түнгі табиғаттың әсем көрінісін нәзік поэзия тілімен өрнектейді. Бірақ келесі толқын әсем, тіпті жаныңды рахатқа бөлейтін суретке мүлде басқаша кейіп береді. Үстірт қарағанда бұрылыс шұғыл сияқты. Қас қаламгердің шеберлігі де осында. Әуелі көңілдің жаңа ырғағына көшер, әрі тек қана қазақ тіршілігіне сыйысар көріністер келтіреді, ол - тау жаңғыртқан ән, үрген ит пен айтақ даусы. Бір ғажабы, ақын атап көрсетпесе де, ән - сырлы, мұңды, әуезді, иттің үрісі мен оған қосыла шыққан айтақта зіл, қатер белгісі жоқ: «Тау жаңғырып, ән қосып, Үрген ит пен айтаққа...». Бұл - өлеңнің алғашқы шумақтары арқылы көңілде берік орныққан сыршылдықтың нәтижесі. Көңіл күйі ғана алмасқан жоқ, қас зергер шығарманың заттық құрылымында да жаңа сапаға қарай ойысады: әлгінде ғана назарда жансыз табиғат тұрса, енді жанды тіршілік лүпілі естіледі. Сондықтан да келесі тармақтарда адамның - жол тосқан қарақшы, кеш қалған жолаушы емес, сүйгенімен кездеспек жас сұлудың шыға келуі табиғи қабылданбақ. «...Келмеп пе едің жол тосып, Жолығуға аулаққа?!». Қандай қыз, қандай сезімдер жетелеген жан - кімге болса да айқын. Абай кейіпкерлерінің сезім толғаныстарын айналада болып жатқан жалпы суреттер арқылы бейнелеген. Санадағы сәуле - желсіз түн, жарық ай, тасыған өзен суреттері - кері шағылысып, құпия кездесуге, бәлкім, өз өміріндегі ең алғашқы махаббат сұхбатына бет бұрған қыздың жүрек лүпілімен астас жарастық табады. Айлы түн, дірілдеген сәуле, қамсыз да бейбіт дыбыстар, оңашаға асыққан қыз - бәрі келісімді үндестікте. Сыртқы әсерді көкірек сыздатар сырға айналдырып, сезім қылын шегіне жеткере бұраған ақын өңді бірде ағытылады. Сырлы түн де жоқ, сүйген жігіт те жоқ, қыз сезімі - жаңағы табиғат көріністерінің тікелей ішкі толқынысқа ұласуы, рухы таза, жаны нәзік сұлудың .

«Таймаңдамай тамылжып,
 Бір суынып, бір ысып,
 Дем ала алмай, дамыл қып, 
Өлең қағып, бос шошып. 
 Сөз айта алмай бөгеліп, 
 Дүрсіл қағып жүрегі. 
 Тұрмап па еді сүйеніп, 
 Тамаққа кіріп иегі?»

Кенет жүрекке мұң құйылады. Кешелі-бүгінді болған, болып жатқан жай емес, жекелік сипаты мол, нақты сезім күйінің суреті екен, өтіп кеткен бағзы бір күндерден қалған естелік екен, жасы жеткен немесе заманы озған жанның енді қайталанбас бақытты сәті екен. Өлең әсері ең соңғы жолдарда, «Тұрмап па енді сүйеніп» дейтін, өткен шақ формасындағы тіркестен соң бұрынғыдан әрмен күшейе тұседі. Енді манадан бері көзге шалынбаған, сүттей түнді сырттай бақылап, именшек сұлудың жолын тосып тұрған жігіт - дәл қазіргі мезетте сол бір қимас кезін мұңды сағынышпен еске алушы ақын (немесе оның лирикалық кейіпкері) бой көрсетеді және сәт озған сайын тұлғалана, еңселене түседі. Сипатталған сурет, бейнеленген сезім-қаншама заманнан бері іште тұнған, санада сүзіліп, түйсікте таңбаланған сырлы әуез - ер жігіттің дарқан жаны, кіршіксіз көңілімен қоса адамдық бейне, рухани биігін де айқын танытады. Өлең 7, 8 буынды жүйеде қалыптасқан. 1-, 2-, 3-, 5- шумақтары шалыс ұйқаспен кестеленсе, 4-шумағы шұбыртпалы ұйқаспен өрнектелген. Шығарма алғаш рет 1909 ж. Санкт-Петербургте жарық көрген «Қазақ ақыны Ибраһим Құнанбайұғылының өлеңі» атты жинақта жарияланды. Өлең басылымдарында аздаған текстологиялық өзгерістер кездеседі. Мүрсейіт қолжазбаларында 5-шумақтың 2-жолы «Лүпілдеген жүрегі» делінсе, барлық басылымдарда бұл жол 1909 жылғы жинақ негізінде «Дүрсіл қағып жүрегі» болып берілген. 1939, 1977 жылғы басылымдарда 3-шумақтың 1-жолы «Тау жаңғырып, ән қосып», 1945, 1957 жылғы жинақтарда «Тау жаңғырығып, ән қосып» түрінде басылған.1939, 1945 жылғы басылымдарда өлеңнің жазылу кезеңі 1898 ж. деп көрсетілген. «Абай» бұл өлеңіне ән шығарған. Ән Абайдың композиторлық талантының сегіз қырлы, бір сырлы қуатын, оның көркемдік талғам-танымының биіктігін танытады. 1935 ж. композитор Л. А. Хамиди Әрхам Ысқақовтан әннің екі түрін нотаға тұсіріп алды. Апайда осы екі ән бір-бірінен тек өлеңнің 3-тармағының басында сәл ғана әуен ырғақтықпен ерекшеленетіні болмаса, жалпы ән мелодиясы бір. Әннің мелодиялық- ырғақтық құрылысы 4 тармақты өлең-жыр кестесінің негізінде қалыптасқан. Ырғақ екпіні байсалды, бірқалыпты созыңқы қоңыр үнмен орындалады. Маужыраған желсіз, әсем түн, жарық ай - ауыл түнінің тамаша бір сәтін, адамның табиғат құшағында отырған бір мезетін минорлы ладтағы әуен сазбен суреттейді. Мұнан басқа өлең мен әуеннің мінсіз жымдасуына да жағдай туғызып отырған музыкалық ән өлшемі. Әннің екі вариантының бастапқы екі жолы 4,4 музыкалық өлшемде айтылса, әннің 3- және 4-жолы 4,4; 4,4; 6,4; 4,4 (1-түрі) ;3,4; 3,4; 4,4; 6,4; 4,4 (2-түрі) ырғақ-өлшемде кестеленеді. Әнді композитор Ә. Базанов фортепианоға арнап өңдеген, композитор Ғ. Жұбанова арнайы ән жазған. Өлең ағылшын, араб, башқұрт, қарақалпақ, қырғыз, орыс , өзбек, татар, тәжік, түрікмен, ұйғыр тілдеріне аударылған.

Дереккөздер

1. Абай. Энциклопедия. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы, «Атамұра» баспасы, ISBN 5-7667-2949-9