Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Асқорыту мүшелері Асқорыту мүшелері мен асқорыту бездері қосылып асқорыту жүйесін құрайды. Асқорыту жүйесінде тағам әр түрлі механикалықлық және химиялық өзгерістерге ұшырайды. Тағам құрамындағы нәруыздар, майлар, көмірсулар суда ерімейді. Сондықтан олар қан мен лимфаға өте алмайды. Асқорыту мүшелерінде тағамның шайналып ұсақталуы механикалық өңдеу делінеді. Асқорыту бездерінен бөлінген сөлдің әсерінен ыдырауы химиялық өзгерістерге жатады.
Асқорыту мүшелері
Асқорыту мүшелеріне ауыз қуысы, жұтқыншақ, өңеш, қарын, ас ішек және тоқ ішек жатады. Асқорыту мүшелерінің іші қуыс, түтікке ұксас.
Асқорыту мүшелерінің қабырғасы негізінен үш қабаттан тұрады: сыртқы, қабаты - дәнекер ұлпадан тұратын сірқабат. Ортаңғысы бұлшықет қабаты, ішкі қабаты - эпителий ұлпасынан түзілген.
Ауыз қуысы.
Ауыз қуысы (cavum oris; лат. cavum — қуыс; or —ауыз; грек, stoma — ауыз қуысы) — ас (азық) корыту жүйесі бас бөлімінің алдыңғы бөлігі. Ауыз қуысының сүйектік негізінен: тұмсық сүйек, жоғарғы жақ сүйек, тандай сүйек, төменгі жақ сүйек, тіл асты сүйек құрайды. Ауыз қуысының жоғарғы және төменгі еріндер аралығындағы кіреберіс тесігін — ауыз саңылауы, ал оның тіл түбірі мен жұмсақ таңдай аралығындағы жұтқыншаққа шығатын тесігін — есін деп атайды. Ауыз қуысының алдыңғы сыртқы қабырғасын — жоғарғы және төменгі ерін, ішкі қабырғасын — күрек тіс пен қызыл иек, екі бүйірінің сыртқы қабырғасын — оң және сол ұрт, ішкі қабырғасын — оң және сол жақтағы азу тістер мен қызыл иек, төбесін — қатты және жұмсақ тандай, ал төменгі жақаралық кеңістікте орналасқан ауыз қуысының түбін тіл құрайды.
Жұтқыншақ
Жұтқыншақ - түтік пішінді қуыс, бұлшықетті мүше, көлденеңжолақты бұлшықет ұлпасынан тұрады. Жұтқыншақ мойын омырт-қалардың алдыңғы жағында орналасқан. Ересек адамда оның ұзындығы, шамамен 11—13 см. Жұткыншақтың төменгі бөлігі әрі өңешпен, әрі көмекеймен байланысады. Жұтылған тамақ жұтқыншақ арқылы өңешке түседі. Тыныс алғанда ауа жұтқыншақ арқылы көмекейге өтеді. Жұтқыншақ аркылы тамақ та, ауа да өтеді. Сондықтан ол әрі асқорыту, әрі тынысалу мүшелер жүйесіне жатады.
Жұтқыншак екі бүйіріндегі тесіктер арқылы ортаңғы құлақ қуысымен байланысқан. Жұтқыншақтың ауыз қуысына жалғасқан жерінде бозғылт-қызыл түсті 6 бадамшабездер (миндалина) орналасқан. Олар ірі лимфа түйіндерінен түзіліп, қорғаныштық қызмет атқарады. Бадамшалардың іші лейкоциттерге толы болады. Олар тағам немесе ауамен түскен микробтарды жояды. Егер бадамшалар қабынса, қызметі дереу бұзылады. Бадамшалар лимфа жүйесіне жатады.
Өңеш
Өңеш — ұзындығы 25 сантиметрдей іші қуыс бұлшықетті мүше. Оның жоғарғы бөлімі жұтқыншақпен, төменгі бөлімі қарынмен жалғасады. Өңешті астарлап жатқан сілемейлі қабықшасы көп қабатты эпителиймен қапталған. Эпителийлердің ұзын қатпарлары тамақ өткен кезде өңешті кеңейтеді. Өңештің ортаңғы бұлшықетті қабық -шасының көп бөлігі бірыңғайсалалы бұлшықет ұлпасынан тұрады. Осы бұлшықеттердің толқын төрізді оқтын-оқтын жиырылуы нөтижесінде тағам қарынға түседі. Өңеш көкеттің ортасындағы тесіктен өтіп, құрсақ қуысындағы қарынмен жалғасады.
Қарын
Қарын — құрсақ қуысының жоғары бөлімінің сол жағында, көкеттің астында орналасқан асқорыту жолының кеңейген мүшесі. (Абай атамыздың: «Аш қарын жұбана ма майлы ас жемей» деген ой тұжырымы естеріңде болар.) Қарын - іші қуыс қалың бұлшықетті мүше. Ол жоғарғы жағынан өңешпен, төменгі жағынан аш ішектің басталар жері ұлтабармен жалғасады. Қарынның ішкі жағын астарлап жатқан қатпарлы сілемейлі (шырышты) қабықшасы оның көлемін үлкейтеді. Қарынның қабырғасындағы бірыңғайсалалы бұлшықет талшықтары үш түрлі бағытта орналасқан. ішкі қабаты - қиғаш, ортаңғысы - сақина төрізді, ал сыртқысы - ұзыннан орналасқан. Қарынның катпарланған сілемейлі (шырышты) қабықшасында өте көп ұсақ бездер бар. Бұл бездерден карын сөлі бөлінеді. Қарынның өңешпен және ұлтабармен (он екі елі ішек) байланысқан жерінде сақина тәрізді бұлшықеттер болады .
Аш ішек
Аш ішек - қарын мен тоқ ішекті жалғастыратын түтік пішінді бұлшықетті мүше. Оның ұзындығы ересек адамдарда 5,5-6 метрдей. Аш ішектің қарыннан басталған 25—30 сантиметрдей бөлімі - улта-бар (он екі елі ішек) деп аталады. Ұлтабарға бауырдан келетін от қабының өзегі және үйқыбездің де өзегі ашылады. Аш ішек ирелеңдеп орналасқан. Оның ішкі қабырғасында көптеген сақина пішінді қатпарлар бар. Сонымен бірге ашішектің сілемейлі қабықшасында тұйық әскін түріндегі бүрлер өте көп. Мұндай бүрлер тек аш ішекке ғана тән. Бұл бүрлер ішектің ішкі сіңіру бетін ұлғайтады. Аш ішектің бұлшықет қабықшасындағы ішкі бұлшықет талшықтары сақина тәрізді, сыртқысы ұзына бойы орналасқан. Аш ішек қабырғасындағы бұлшықет талшықтары, оқтын-оқтын толқын тәрізді жиырылып-босаңсып тұрады. Осының нәтижесінде жеген тамақ ішектің ішімен алға қарай жылжып отырады.
Тоқ ішек
Тоқ ішектің ұзындығы 1,5-2 метрдей, аш ішектен екі еседей жуан. Тоқ ішектің аш ішектен басталған жері бу йен деп аталады. Ол он жақтағы мықын тұсында орналасқан. Бүйеннің томенгі шетінде ұзындығы 7-8 см-дей құрт пішінді түйық өскін соқырішек (аппендикс) болады. Оны аппендикс (лат. «арреndіх» - қосалқы) деп атайды. Ол лимфа жүйесіне жататын мүше. Оның қабынуынан болатын ауру - сокырішек (аппендицит) деп аталады. Тоқ ішектің соңғы бөлімі - тік ішек. Тоқ ішектің сыртында май қабаты қалың болады, оның сілемейлі қабыкшасында жарты ай пішінді ірі өрі жалпақ қатпарлар көптеп кездеседі. Тоқ ішекте су қайтадан денеге сіңіріледі де, нәжіс калыптасады. Тоқ ішекте өте көп бактериялар (өсіресе ішек таяқшалары) болады, олар ағзаға пайдалы. Бұл бактериялар өсімдік жасунықтарын (клетчатка) ыдыратады, кейбір витаминдерді синтездейді. Зиянды микробтардан қорғап, тамақтың дұрыс қорытылуын қамтамасыз етеді. Дәріні қалай болса солай пайдалану ішектегі пайдалы бактерияларға зиянды өсер етуі мүмкін. Сондықтан да дәрі-дәрмектерді (антибиотиктерді) тек өрігердің кәңесі бойынша пайдалану керек.
Асқорыту мүшелерінде астың қорытылуы және сіңуі
Ауыз қуысына түскен тағам шайналып, ұсақталып, сілекеймен шыланады. Сілекей тағамның бөлшектерін жібітіп, оңай жұтылатын түйіртпектерге айналдырады. Сілекейдің құрамындағы тек сілтілі ортада көмірсуларға әсер етіп, тағам химиялық өзгерістерге ұшырайды. Ауыз куысындағы тағам тіл мен жұтқыншақтың бұлшықеттерінің жиырылуы арқылы жұтылады. Тамақ жұтылған соң алдымен жұтқыншаққа, одан өңеш аркылы қарынға өтеді. Жұту кезінде көмекей кақпағы жабылады. Тамақ жеп, не ішіп отырған кезде адам сөйлейтін болса, көмекейге түсуі мүмкін. Тамақ түйірлері көмекейге түссе, адам шашалады, кейде тұншығады.
Қарында астың қорытылуы
Ересек адамдар қарынының сыйымдылығы 1,5-2 литр. Қарынның пішіні мен мөлшері астың түсуіне байланысты үнемі өзгеріп тұрады. Ұсақ бездерден бөлінетін қарын сөлінің құрамында су, тұз қышқылы, ферменттер және т.б. заттар болады. Қарында тағам 3 - 6 сағаттай уақыт қорытылады да, жартылай жентекке айналады. Жартылай сұйықжентек белгілі бір мөлшерде оқтын-оқтын аш ішекке өтіп тұрады.
Ішекте астың қорытылуы және сіңуі
Қарында жартылай қорытылған ас алдымен ұлтабарға түседі. Ұлтабарға бауырдан келетін өт өзегі жөне ұйқыбездің өзегі ашылады. Бауырдан келетін өттің әсерінен майлы тағамдар ыдырай бастайды. Ұлтабарда негізінен барлық тағамдық заттар қорытылады. Нәруыздар - аминқышқылдарына, крахмал - қантқа, майлар - май қышқылдары мен глицеринге дейін ыдырайды. Ұлтабардан ас белгілі мөлшерде оқтын-оқтын аш ішектің келесі бөліміне өтеді. Мұнда тағамдық заттар ішек сөлінің әсерінен толық қорытылып, еріген қосылыстарға айналады.
Астың сіңуі
Аш ішектің ішкі сілемейлі қабықшасында өте ұсақ көптеген тұйық өскіндер - бүрлер болады. Бүрлердің сырты бір кабатты эпителий жасушаларынан түзіледі. Бүрлердің ішкі жағын көптеген қан және лимфа тамырлары торлап жатады. Бүрлер ішектің ішкі кілегейлі қабықшасында өте көп болады. Бүрлер арқылы әбден қорытылған аминқышқылдары мен қант (глюкоза) қанға өтеді. Глицерин мен май қышқылдары лимфа тамырларына өтеді де, тері астындағы шел қабатқа жиналады. Аминқышқылдары мен қант бауырға барып, қайта өзгерістерге ұшырап, бүкіл денеге таралады.
Тоқ ішекте астың қорытылуы
Астың қорытылуы мен сіңуі негізінен аш ішекте аяқталады. Тоқ ішектің бездерінен бөлінетін сөлде ас қорытатын ферменттер өте аз болады. Оның есесіне тоқ ішекте бактериялар көп. Бактериялардың ферменттері күрделі көмірсу - жасунықты (клетчатканы) ыдырата алады. Бактериялар «К» және В12 витаминдерін синтездейді. Асқорыту мүшелерінің басқа бөлімдеріне қарағанда тоқ ішекке түскен ас қалдықтары ұзағырақ сақталады. Ас қалдықтары тоқ ішектің суды қарқынды сіңіруінің нәтижесінде біртіндеп тығыз зат - нәжіске айналады. Тік ішектің төменгі бөлігінде екі сақина тәрізді бұлшыкеттер бар. Осы бұлшықеттердің көмегімен сыртқа шығарылады. Астың ауыз қуысынан бастап, жұтқыншақ, өңеш, қарын, аш ішек, тоқ ішекте асқазанжолы деп аталады.
Дереккөздер
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 8-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2008. ISВN 9965-34-812-Х
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Askorytu mүsheleri Askorytu mүsheleri men askorytu bezderi kosylyp askorytu zhүjesin kurajdy Askorytu zhүjesinde tagam әr tүrli mehanikalyklyk zhәne himiyalyk ozgeristerge ushyrajdy Tagam kuramyndagy nәruyzdar majlar komirsular suda erimejdi Sondyktan olar kan men limfaga ote almajdy Askorytu mүshelerinde tagamnyn shajnalyp usaktaluy mehanikalyk ondeu delinedi Askorytu bezderinen bolingen soldin әserinen ydyrauy himiyalyk ozgeristerge zhatady Adamnyn askortu zhүjesinin diagrammasyAskorytu mүsheleriAskorytu mүshelerine auyz kuysy zhutkynshak onesh karyn as ishek zhәne tok ishek zhatady Askorytu mүshelerinin ishi kuys tүtikke uksas Askorytu mүshelerinin kabyrgasy negizinen үsh kabattan turady syrtky kabaty dәneker ulpadan turatyn sirkabat Ortangysy bulshyket kabaty ishki kabaty epitelij ulpasynan tүzilgen Auyz kuysy Auyz kuysy cavum oris lat cavum kuys or auyz grek stoma auyz kuysy as azyk korytu zhүjesi bas boliminin aldyngy boligi Auyz kuysynyn sүjektik negizinen tumsyk sүjek zhogargy zhak sүjek tandaj sүjek tomengi zhak sүjek til asty sүjek kurajdy Auyz kuysynyn zhogargy zhәne tomengi erinder aralygyndagy kireberis tesigin auyz sanylauy al onyn til tүbiri men zhumsak tandaj aralygyndagy zhutkynshakka shygatyn tesigin esin dep atajdy Auyz kuysynyn aldyngy syrtky kabyrgasyn zhogargy zhәne tomengi erin ishki kabyrgasyn kүrek tis pen kyzyl iek eki bүjirinin syrtky kabyrgasyn on zhәne sol urt ishki kabyrgasyn on zhәne sol zhaktagy azu tister men kyzyl iek tobesin katty zhәne zhumsak tandaj al tomengi zhakaralyk kenistikte ornalaskan auyz kuysynyn tүbin til kurajdy ZhutkynshakZhutkynshak Zhutkynshak tүtik pishindi kuys bulshyketti mүshe koldenenzholakty bulshyket ulpasynan turady Zhutkynshak mojyn omyrt kalardyn aldyngy zhagynda ornalaskan Eresek adamda onyn uzyndygy shamamen 11 13 sm Zhutkynshaktyn tomengi boligi әri oneshpen әri komekejmen bajlanysady Zhutylgan tamak zhutkynshak arkyly oneshke tүsedi Tynys alganda aua zhutkynshak arkyly komekejge otedi Zhutkynshak arkyly tamak ta aua da otedi Sondyktan ol әri askorytu әri tynysalu mүsheler zhүjesine zhatady Zhutkynshak eki bүjirindegi tesikter arkyly ortangy kulak kuysymen bajlanyskan Zhutkynshaktyn auyz kuysyna zhalgaskan zherinde bozgylt kyzyl tүsti 6 badamshabezder mindalina ornalaskan Olar iri limfa tүjinderinen tүzilip korganyshtyk kyzmet atkarady Badamshalardyn ishi lejkocitterge toly bolady Olar tagam nemese auamen tүsken mikrobtardy zhoyady Eger badamshalar kabynsa kyzmeti dereu buzylady Badamshalar limfa zhүjesine zhatady ӨneshӨnesh Өnesh uzyndygy 25 santimetrdej ishi kuys bulshyketti mүshe Onyn zhogargy bolimi zhutkynshakpen tomengi bolimi karynmen zhalgasady Өneshti astarlap zhatkan silemejli kabykshasy kop kabatty epitelijmen kaptalgan Epitelijlerdin uzyn katparlary tamak otken kezde oneshti kenejtedi Өneshtin ortangy bulshyketti kabyk shasynyn kop boligi biryngajsalaly bulshyket ulpasynan turady Osy bulshyketterdin tolkyn torizdi oktyn oktyn zhiyryluy notizhesinde tagam karynga tүsedi Өnesh kokettin ortasyndagy tesikten otip kursak kuysyndagy karynmen zhalgasady ҚarynAdamnyn askazany Anatomiya chelovecheskogo tela Greya kitabynan illyustraciya Қaryn kursak kuysynyn zhogary boliminin sol zhagynda kokettin astynda ornalaskan askorytu zholynyn kenejgen mүshesi Abaj atamyzdyn Ash karyn zhubana ma majly as zhemej degen oj tuzhyrymy esterinde bolar Қaryn ishi kuys kalyn bulshyketti mүshe Ol zhogargy zhagynan oneshpen tomengi zhagynan ash ishektin bastalar zheri ultabarmen zhalgasady Қarynnyn ishki zhagyn astarlap zhatkan katparly silemejli shyryshty kabykshasy onyn kolemin үlkejtedi Қarynnyn kabyrgasyndagy biryngajsalaly bulshyket talshyktary үsh tүrli bagytta ornalaskan ishki kabaty kigash ortangysy sakina torizdi al syrtkysy uzynnan ornalaskan Қarynnyn katparlangan silemejli shyryshty kabykshasynda ote kop usak bezder bar Bul bezderden karyn soli bolinedi Қarynnyn oneshpen zhәne ultabarmen on eki eli ishek bajlanyskan zherinde sakina tәrizdi bulshyketter bolady Ash ishekAsh ishek karyn men tok ishekti zhalgastyratyn tүtik pishindi bulshyketti mүshe Onyn uzyndygy eresek adamdarda 5 5 6 metrdej Ash ishektin karynnan bastalgan 25 30 santimetrdej bolimi ulta bar on eki eli ishek dep atalady Ұltabarga bauyrdan keletin ot kabynyn ozegi zhәne үjkybezdin de ozegi ashylady Ash ishek irelendep ornalaskan Onyn ishki kabyrgasynda koptegen sakina pishindi katparlar bar Sonymen birge ashishektin silemejli kabykshasynda tujyk әskin tүrindegi bүrler ote kop Mundaj bүrler tek ash ishekke gana tәn Bul bүrler ishektin ishki siniru betin ulgajtady Ash ishektin bulshyket kabykshasyndagy ishki bulshyket talshyktary sakina tәrizdi syrtkysy uzyna bojy ornalaskan Ash ishek kabyrgasyndagy bulshyket talshyktary oktyn oktyn tolkyn tәrizdi zhiyrylyp bosansyp turady Osynyn nәtizhesinde zhegen tamak ishektin ishimen alga karaj zhylzhyp otyrady Tok ishekTok ishektin uzyndygy 1 5 2 metrdej ash ishekten eki esedej zhuan Tok ishektin ash ishekten bastalgan zheri bu jen dep atalady Ol on zhaktagy mykyn tusynda ornalaskan Bүjennin tomengi shetinde uzyndygy 7 8 sm dej kurt pishindi tүjyk oskin sokyrishek appendiks bolady Ony appendiks lat arrendih kosalky dep atajdy Ol limfa zhүjesine zhatatyn mүshe Onyn kabynuynan bolatyn auru sokyrishek appendicit dep atalady Tok ishektin songy bolimi tik ishek Tok ishektin syrtynda maj kabaty kalyn bolady onyn silemejli kabykshasynda zharty aj pishindi iri ori zhalpak katparlar koptep kezdesedi Tok ishekte su kajtadan denege siniriledi de nәzhis kalyptasady Tok ishekte ote kop bakteriyalar osirese ishek tayakshalary bolady olar agzaga pajdaly Bul bakteriyalar osimdik zhasunyktaryn kletchatka ydyratady kejbir vitaminderdi sintezdejdi Ziyandy mikrobtardan korgap tamaktyn durys korytyluyn kamtamasyz etedi Dәrini kalaj bolsa solaj pajdalanu ishektegi pajdaly bakteriyalarga ziyandy oser etui mүmkin Sondyktan da dәri dәrmekterdi antibiotikterdi tek origerdin kәnesi bojynsha pajdalanu kerek Askorytu mүshelerinde astyn korytyluy zhәne sinuiIshek karyn zholy Auyz kuysyna tүsken tagam shajnalyp usaktalyp silekejmen shylanady Silekej tagamnyn bolshekterin zhibitip onaj zhutylatyn tүjirtpekterge ajnaldyrady Silekejdin kuramyndagy tek siltili ortada komirsularga әser etip tagam himiyalyk ozgeristerge ushyrajdy Auyz kuysyndagy tagam til men zhutkynshaktyn bulshyketterinin zhiyryluy arkyly zhutylady Tamak zhutylgan son aldymen zhutkynshakka odan onesh arkyly karynga otedi Zhutu kezinde komekej kakpagy zhabylady Tamak zhep ne iship otyrgan kezde adam sojlejtin bolsa komekejge tүsui mүmkin Tamak tүjirleri komekejge tүsse adam shashalady kejde tunshygady Қarynda astyn korytyluyEresek adamdar karynynyn syjymdylygy 1 5 2 litr Қarynnyn pishini men molsheri astyn tүsuine bajlanysty үnemi ozgerip turady Ұsak bezderden bolinetin karyn solinin kuramynda su tuz kyshkyly fermentter zhәne t b zattar bolady Қarynda tagam 3 6 sagattaj uakyt korytylady da zhartylaj zhentekke ajnalady Zhartylaj sujykzhentek belgili bir molsherde oktyn oktyn ash ishekke otip turady Ishekte astyn korytyluy zhәne sinuiҚarynda zhartylaj korytylgan as aldymen ultabarga tүsedi Ұltabarga bauyrdan keletin ot ozegi zhone ujkybezdin ozegi ashylady Bauyrdan keletin ottin әserinen majly tagamdar ydyraj bastajdy Ұltabarda negizinen barlyk tagamdyk zattar korytylady Nәruyzdar aminkyshkyldaryna krahmal kantka majlar maj kyshkyldary men gliceringe dejin ydyrajdy Ұltabardan as belgili molsherde oktyn oktyn ash ishektin kelesi bolimine otedi Munda tagamdyk zattar ishek solinin әserinen tolyk korytylyp erigen kosylystarga ajnalady Astyn sinuiAsh ishektin ishki silemejli kabykshasynda ote usak koptegen tujyk oskinder bүrler bolady Bүrlerdin syrty bir kabatty epitelij zhasushalarynan tүziledi Bүrlerdin ishki zhagyn koptegen kan zhәne limfa tamyrlary torlap zhatady Bүrler ishektin ishki kilegejli kabykshasynda ote kop bolady Bүrler arkyly әbden korytylgan aminkyshkyldary men kant glyukoza kanga otedi Glicerin men maj kyshkyldary limfa tamyrlaryna otedi de teri astyndagy shel kabatka zhinalady Aminkyshkyldary men kant bauyrga baryp kajta ozgeristerge ushyrap bүkil denege taralady Tok ishekte astyn korytyluyAstyn korytyluy men sinui negizinen ash ishekte ayaktalady Tok ishektin bezderinen bolinetin solde as korytatyn fermentter ote az bolady Onyn esesine tok ishekte bakteriyalar kop Bakteriyalardyn fermentteri kүrdeli komirsu zhasunykty kletchatkany ydyrata alady Bakteriyalar K zhәne V12 vitaminderin sintezdejdi Askorytu mүshelerinin baska bolimderine karaganda tok ishekke tүsken as kaldyktary uzagyrak saktalady As kaldyktary tok ishektin sudy karkyndy siniruinin nәtizhesinde birtindep tygyz zat nәzhiske ajnalady Tik ishektin tomengi boliginde eki sakina tәrizdi bulshyketter bar Osy bulshyketterdin komegimen syrtka shygarylady Astyn auyz kuysynan bastap zhutkynshak onesh karyn ash ishek tok ishekte askazanzholy dep atalady DerekkozderBiologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 8 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2008 ISVN 9965 34 812 HBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet