Аллювий

Аллювий (лат. аlluvіо — тасынды, үйінді) — аллювийлі шөгінділер:

• 1) өзен аңғарларында су ағындары әрекетінен түзілетін шөгінділер. Өзен шөгінділері малтатас, қиыршықтас, құм, саздардан тұрады. Өзен жайылмасына, жағаларына, әсіресе сағаларына жиналады. Тау өзендерінің аллювийі жөне жазық өзендерінің аллювийі деп жіктеледі, шөгу жағдайына байланысты — арналық, жайылмалық жөне өзбойлық фацияларымен сипатталады;
• 2) төрттік жүйедегі қазіргі заман (голоцен) шөгінділерінің ескірген аты. Аллювийдің гранулометриялық құрамы қойтастар мен малтатастардан сазға дейін айтарлықтай өзгеріп отырады.

Аллювийлі шөгінді, , Қытай

Аллювийлі шөгінді, , Оңтүстік Африка

Жалпы мәліметтер

Аллювий (Аллювий шөгінді) — өзен мен жылғалардағы ұдайы немесе уақытша тасқынның нөтижесінде пайда болатын әр түрлі қиыршық тастардың, құм мен балшықтың шөгіндісі. Аллювий, аллювийлік шөгінділер – тау жыныстары үгінділерінің өзен аңғарларында жиналуынан пайда болатын борпылдақ шөгінділер. Аллювий латынша alluvіo, яғни шайма, тосқын дегенді білдіреді.

Құрамы:

• ;
• ;
• ;
• құм;
• құмайт;
• саз;
• саздақ;

Аллювий қабаттары аққан судың күші мен бағытына байланысты және шөгетін бөлшектердің ірі-ұсақтығына қарай жіктеліп орналасады. Аллювий құрамында тұщы су жәндіктерінің, жануарлар сүйектерінің және өсімдіктердің қалдықтары мол ұшырасады. Кесек жыныстардан тұратын арналық аллювий өзендердің бойында көптеп кездеседі. Жазықтағы өзендердегі ұсақ түйіршікті шөгінділерден құралатын жайылмалық аллювий ондағы су деңгейінің маусымдық өзгеруіне байланысты қалыптасады. Өзеннің қазіргі арнасынан бір кезде бөлініп қалған бөлігінде ескі арналық аллювий түзіледі. Ал жайылма сыртында аллювийлік-делювийлік шөгінділер жиналады. Аллювий құрамында құнды таза элементтердің көптеген (алтын, алмас, платина, т.б.) кенқайраңдары ұшырасады. Аллювийлі шөгінділер жиналған тұстарда сапалы жер асты суы және бағалы құрылыс материалдары (құм, қиыршық тас) алынады.

Аллювий суы

Реч аңғары (Речная долина)

Аллювий суы — өзен аңғарларының аллювий шөгінділері қабатындағы жер асты суы.

Су тұтқыш қабаттың қалыңдығы аллювий шөгінділерінің қалыңдығына байланысты жазықтағы ірі өзендерде 15 м-ге, кей жерлерінде 30—50 м-ге жетеді. Аллювий суы жер бетіндегі сулардан, , кейде тектоникалық бойымен тереңде жатқан арынды су қабаттарынан келіп қүйылатын сумен толысады. Жер бетіне жақын әрі минералдылығы — төмен (1—3 г/л-ге дейін) болуы себепті Аллювий суы елді мекендерді ауыз сумен қамтамасыз ету үшін пайдаланылады. Тұщы аллювий суының мол қорлары Қазақстанның оңтүстігі мен шығысындағы кездеседі. Соңғы жылдардағы жер беті суларының ластануы аллювий суына да кері әсерін тигізуде.

Аллювиал сулары

Аллювиал сулары (Аллювиальные воды; лат. аlluvіо — үйінде, тасынды) — өзен аңғарларында жиналған борпылдақ шөгінділердің қуыстарында қалыптасқан сулар.

Мұндай сулар арынсыз болады да, деңгейі өзендегі су деңгейінің маусымдық ауытқуына байланысты өзгеріп отырады.

Аллювиал сулары — халық шаруашылығында пайдаланылатын негізгі су көздерінің бірі.

Аллювийлік аңғар

Аллювийлік аңғар (Аллювиальная долина) — табаны өзен тасындыларымен (аллювиймен) жабылған аңғар.

Аллювийлік жазық

Аллювийлік жазық, Red Rock Canyon State Park (California)

Аллювийлік жазық (Аллювиальные равнины) — жер қыртысының аса кең ойыстарындағы ірі өзендердің аккумуляциялық әрекетінің нәтижесінде пайда болған жазықтар. Қалыңдығы ондаған метрлік аллювийден тұрады. Неғұрлым аумақты аллювийлік жазықтар болған өңірлерде, өзендердің "адасуы" барысында пайда болады (Сырдария, Ганг, , аңғарларындағы жазықтар).

Аллювийлік терраса

Аллювийлік терраса, Варта өзені, Познань.

Аллювийлік терраса (Аллювиальная терраса) —аллювийден (өзен тасындылары) қалыптасқан өзен террасасы.

Аллювийлік шекпен

(Аллювиальный плащ):

• 1) ірі өзендер тасыған кезде жайылмаға шөгетін лай тасындылардың қабаты;
• 2) тау өзендері су тасқынымен алып келіп, таудан шыға берісте шөгінді конустарының бетінде қалдыратын ірі кесекті тасындылар қабаты. Оған мысал ретінде орналасқан шөгінді конусын келтіруге болады.

==Аллювий, Аллювийлік шөгінділер== (лат. аііиі'іо - тосқын (тасынды), шайынды) — өзен аңғарларының жайылмалары мен террасаларын құрайтын арналық су таскындарының (өзендердің, жылғалардың) шөгінділері. Пайда болуы жағынан таулық және жазықтық өзендердің аллювийі, ал шөгу жағдайлары бойынша арналық, жайылмалық, ескі арналық және тағы да басқалары деп бөлінеді. Түйірөлшемдік құрамы койтастар мен малтатастардан бастап саздарға дейін өзгереді.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
2. Орыс уикипедиясы, Аллювий, Реч өзені, Ресей.
3. Ағылшын уикипедиясы, Аллювийлік жазық, Red Rock Canyon State Park, California
4. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, «Мектеп» баспасы, 2002 жыл.
5. Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007 жыл. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6