Өзен аңғары – негізінен өзендердің эрозиялық әрекеттерінің нәтижесінде пайда болатын жер бедерінің созылмалы пішіні; жер бетінің ғасырлар бойы аққан судың эрозиялық әрекетінен жуылып-шайылуы арқылы қалыптасқан, ұзына бойы иректеле созылған, бастауынан сағасына дейін түбі еңіс болып келетін, қазіргі кезде ағын арнасы бар бедердің терең теріс пішіні.

Оның қалыптасуы климаттық, эрозиялық, мұздық, тектоникалық процестер мен карстық (оқпалық) құрылыстарға тікелей байланысты. Өзен аңғарының элементтеріне оның табаны, тальвегі (фарватері), арнасы, жайылмасы, террасалары және аңғардың беткейлері мен жарқабағы (кемері) жатады.
Олардың көбі (әсіресе ірі аңғарлар) тектоникалық элементтермен байланысты (құрылымдық немесе тектоникалық аңғарлар). Өзен аңғарларының көлденең қимасының пішіні олардың даму кезеңіне, геологиялық құрылысына байланысты. Олар: қысаң, шат, шатқал, астау, У-тәрізді, трапеция тәрізді, анық білінбейтін және т.б. болып бөлінеді. Аңғарлардың бастапқы түрі — қолаттар, сайлар, өзектер, жыралар. Өзен аңғарлары арна, жайылма, жайылма үсті террасалар және түпкі жағалар, саға маңында кейде атыраулар немесе ысырынды конустар секілді морфологиялық элементтерден тұрады. Тектоникалық құрылымдар мен тау жоталарының созылымына қатысты бойлық өзен аңғарлары ажыратылады. Геологиялық құрылымының типіне байланысты бойлық аңғарлардың арасында синклиндік, антиклиндік, моноклиндік, лықсымалық және грабендік аңғарлар болып бөлінеді. Көлденең аңғарлар қаттылығы әр түрлі тау жыныстарын кесіп өтіп, кескінінде және планында морфологиялық бейнесін өзгертеді, яғни аңғардың жіңішке бөлікшелері кеңейген бөлікшелерімен алмасып отырады. Өзен аңғарларының конфигурациясы мен динамикасына жаңа тектоникалық қозғалыстар әсер етеді (әсіресе таулы аймақтарда).
Көлденең қимасының сипатына қарай аңғарлар төмендегідей типтерге бөлінеді:
- саңылау – терең, әрі тар аңғар; таулы аудандарда кездеседі;
- каньон – құлама беткейлі терең аңғар, әдетте табаны тар, таудан шыға берісте немесе таулы өңірде кездеседі;
- шатқал – терең жартасты тау аңғары, әдетте беткейлері шығыңқы келіп, төменгі тұсындағы құламасы ұлғая түседі;
- трапецияға ұқсас – көбіне жазық келетін шығыңқы немесе түзу көлбеу пішінді кең аңғар;
- астау тәрізді – беткейлері ойыс, баурайы біртіндеп көлбеу пішінге айналады. Жазықтағы өзендердің аңғарын шабындық ретінде және әртүрлі аңғар шабын дақылдарын өсіруге пайдаланады.
Тағы қараңыз
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: География және геодезия. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. — 264 бет. ISBN 9965-36-367-6
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі. Су шарушылығы. – Алматы, Мектеп, 2002.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Өzen angary negizinen ozenderdin eroziyalyk әreketterinin nәtizhesinde pajda bolatyn zher bederinin sozylmaly pishini zher betinin gasyrlar bojy akkan sudyn eroziyalyk әreketinen zhuylyp shajyluy arkyly kalyptaskan uzyna bojy irektele sozylgan bastauynan sagasyna dejin tүbi enis bolyp keletin kazirgi kezde agyn arnasy bar bederdin teren teris pishini Onyn kalyptasuy klimattyk eroziyalyk muzdyk tektonikalyk procester men karstyk okpalyk kurylystarga tikelej bajlanysty Өzen angarynyn elementterine onyn tabany talvegi farvateri arnasy zhajylmasy terrasalary zhәne angardyn betkejleri men zharkabagy kemeri zhatady Olardyn kobi әsirese iri angarlar tektonikalyk elementtermen bajlanysty kurylymdyk nemese tektonikalyk angarlar Өzen angarlarynyn koldenen kimasynyn pishini olardyn damu kezenine geologiyalyk kurylysyna bajlanysty Olar kysan shat shatkal astau U tәrizdi trapeciya tәrizdi anyk bilinbejtin zhәne t b bolyp bolinedi Angarlardyn bastapky tүri kolattar sajlar ozekter zhyralar Өzen angarlary arna zhajylma zhajylma үsti terrasalar zhәne tүpki zhagalar saga manynda kejde atyraular nemese ysyryndy konustar sekildi morfologiyalyk elementterden turady Tektonikalyk kurylymdar men tau zhotalarynyn sozylymyna katysty bojlyk ozen angarlary azhyratylady Geologiyalyk kurylymynyn tipine bajlanysty bojlyk angarlardyn arasynda sinklindik antiklindik monoklindik lyksymalyk zhәne grabendik angarlar bolyp bolinedi Koldenen angarlar kattylygy әr tүrli tau zhynystaryn kesip otip keskininde zhәne planynda morfologiyalyk bejnesin ozgertedi yagni angardyn zhinishke boliksheleri kenejgen bolikshelerimen almasyp otyrady Өzen angarlarynyn konfiguraciyasy men dinamikasyna zhana tektonikalyk kozgalystar әser etedi әsirese tauly ajmaktarda Koldenen kimasynyn sipatyna karaj angarlar tomendegidej tipterge bolinedi sanylau teren әri tar angar tauly audandarda kezdesedi kanon kulama betkejli teren angar әdette tabany tar taudan shyga beriste nemese tauly onirde kezdesedi shatkal teren zhartasty tau angary әdette betkejleri shygynky kelip tomengi tusyndagy kulamasy ulgaya tүsedi trapeciyaga uksas kobine zhazyk keletin shygynky nemese tүzu kolbeu pishindi ken angar astau tәrizdi betkejleri ojys baurajy birtindep kolbeu pishinge ajnalady Zhazyktagy ozenderdin angaryn shabyndyk retinde zhәne әrtүrli angar shabyn dakyldaryn osiruge pajdalanady Tagy karanyzӨzen Өzen alaby Өzen zhүjesi Өzen bastauy Өzen sagasy Өzen enistigi Өzen zhelisi Өzen zhүjesi Өzen irektiligi Өzen ireleni Өzen koligi Өzen suynyn tartyluy Өzen eroziyasy Өzenderdin bolinui Өzenderdin korektenui Өzendi ilestiru Өzennin bas zhary Өzen zhajylmasy Өzen aralygy DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geografiya zhәne geodeziya Almaty Mektep baspasy 2007 264 bet ISBN 9965 36 367 6 Қazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Su sharushylygy Almaty Mektep 2002