Адам анатомиясы

Адам анатомиясы (латынша anatome – кесу, бөлшектеу деген ұғымды білдіреді) – адам денесінің құрылысын, пішінін, қимылдарын, мүшелердің өзара қарым-қатынасын зерттейтін жаратылыстану ғылымының бір саласы.

Адам анатомиясының негізін салушы – ежелгі рим дәрігері Гален, одан кейін шығыс ғалымдары: ар-Рази, , Әбу Әли ибн Сина адам анатомиясына елеулі жаңалықтар қосты. Қазақ даласында адам анатомиясы мәселелері Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының (15 ғасыр), (20 ғасыр) еңбектерінде баяндалды.

Бүкіл тірі организмдер сияқты адам денесі жасушалардан тұрады. жасушалар жасушааралық затпен қосылып тін (ұлпа) құрайды.

Тін:

• эпителиалдық,
• дәнекерлік,
• бұлшық еттік,
• жүйкелік болып 4 топқа бөлінеді.

Тін қосылып органдарды құрайды. Жалпы құрылысы мен дамуы біртектес және ортақ қызмет атқаратын органдар – органдар жүйесіне біріктіріледі. Шығу тегі мен құрылыстары ұқсамайтын, бірақ ортақ қызмет атқаратын ағзалар – ағзалар аппараттары деген топқа бөлінеді. Ағзалар жүйесі мен аппараттары адам ағзасын құрайды.

Ағзалар бірнеше жүйеге бөлінеді:

1. тірек-қимыл аппараты;
2. ас қорыту жүйесі;
3. тыныс алу жүйесі,
4. несеп-жыныс аппараты;
5. жүрек-тамыр жүйесі (бұл жүйе өз ішінде қан жасап шығаратын және иммундық жүйе ағзалары болып бөлінеді);
6. сезім ағзалары;
7. эндокриндік бездер;
8. жүйке жүйесі.

Осылардың бәрі бірігіп, адамның қоршаған ортамен арақатынасын жүзеге асырады.

Адам денесі бас, мойын, бағана, қол және аяқ бөліктерінен тұрады. Адам қаңқасына бағана қаңқасы (омыртқа бағанасы және кеуде клеткасын құрайтын сүйектер), бас сүйек және қол-аяқ қаңқалары жатады. Бас сүйек: ми сауыт пен бет сүйектеріне бөлінеді. Ми сауытының ішінде ми, есту және тепе-теңдікті сақтау, көру ағзалары орналасқан. Омыртқа бағанасы: мойын (7 омыртқа), кеуде (12), бел (5), сегізкөз (5) және құймышақ (3 – 5) бөліктерінен тұрады. Омыртқа бағанасының кеуделік бөлігіне 12 жұп қабырғалар бекиді. Олар алдыңғы жағында төс сүйекпен қосылып кеудені құрайды. Кеуде қуысында өкпе, жүрек, кеңірдек, өңеш, тамырлар мен жүйке талшықтары орналасқан. Омыртқа бағанасының бел бөлігі іш бұлшықеттерімен бірге іш қуысын түзеді. Yстіңгі жағында іш қуысы кеуде қуысынан көк ет арқылы бөлінеді. Іш қуысында бауыр, асқазан, талақ, ішек, ұйқы безі, бүйректер, тамырлар, жүйке талшықтары орналасқан. Іш қуысы төменгі жағында жамбас астауы қуысына жалғасады. Бұл қуыста несеп қуығы, тік ішек және жыныс ағзалары жатады. Қол қаңқаларын жауырын, бұғана, тоқпан жілік, шынтақ жілік, кәрі жілік, қол басы сүйектері құрайды. Аяқ қаңқасына жамбас сүйектері, ортан жілік, асықты жілік (кіші жілік) және аяқ басы сүйектері жатады. Сүйектер өзара буындар, шеміршектер арқылы жалғасады. Оларды бұлшықеттер жауып жатады. Адам анатомиясы зерттеу ерекшеліктеріне байланысты бірнеше салаларға бөлінеді: жүйелік немесе қалыпты анатомия – адам денесінің құрылысын ағзалар жүйелері бойынша баяндайды; патологиялық анатомия – ауруға шалдыққан ағзаларды зерттейді; топографиялық анатомия – денедегі ағзалардың, тамырлардың, жүйке талшықтарының өзара орналасуын, арақатынасын талдайды; пластикалық анатомия – адам денесінің сыртқы пішіні мен құрылысы туралы ілім; салыстырмалы анатомия – дамудың әртүрлі сатысында орналасқан тіршілік иелерінің дене құрылысын салыстыра зерттейді.

Адамның қалыпты анатомиясы

Адамның қалыпты (жүйелі) анатомиясы - бұл "қалыпты", яғни сау адам құрылымын зерттейтін адам анатомиясының бөлімі, яғни мүшелер және жүйелері бойынша. Мүше -денеде белгілі бір локализацияға ие және белгілі бір функцияны (функцияларды) орындайтын белгілі бір пішін мен құрылымның дене бөлігі. Әрбір мүше өзіне тән жасушалық құрамы бар белгілі бір ұлпалардан түзіледі. Біртұтас шығу тегі мен құрылымның жалпы жоспары бар анатомиялық және функционалды түрде біріктірілген мүшелер құрайды.

Адамның қалыпты (жүйелі) анатомиясының бөлімдері: остеология — сүйек туралы ілім, синдесмология - қаңқа бөліктерінің қосылыстары туралы ілім, миология - бұлшықеттер туралы ілім, спланхнология - , тыныс алу және несеп-жыныс жүйелерінің ішкі мүшелері туралы ілім, ангиология - және лимфа жүйелері туралы ілім, жүйке жүйесінің анатомиясы (неврология) — орталық және перифериялық жүйке жүйелері туралы ілім, — сезім мүшелері туралы ілім.

Адамның патологиялық анатомиясы

Патологиялық анатомия - патологиялық процестер мен ауруларды ғылыми, негізінен микроскопиялық, ағзаның жасушалары мен тіндерінде, мүшелер мен мүшелер жүйесінде болатын өзгерістерді зерттеу арқылы зерттейтін ғылыми-қолданбалы пән. Қазіргі патологиялық анатомияның негізін қалаушы — целлюлярлық (жасушалық) патология туралы ілім жасаған неміс зерттеушісі. Тіндердегі микроскопиялық өзгерістердің мәнінен басқа, қазіргі патологиялық анатомия себептерді (этиология), даму механизмдерін (патогенез), сондай-ақ аурулардың асқынулары мен нәтижелерін зерттеуді қамтиды. Ол сонымен қатар әртүрлі аурулардағы өлімнің себептері мен механизмдерін (танатогенез), аурулардың өзгергіштігін () және емдеуден туындаған патологияны (, ятрогения) зерттейді.

Топографиялық анатомия

Топографиялық анатомия (хирургиялық анатомия) — ғылыми-қолданбалы пән, нормалар мен патологиялар, жас, жыныстық және конституциялық жағдайларды ескере отырып, ағзаның ерекшеліктерін анатомиялық аймақтардың қабатты құрылымын, органдардың өзара орналасуын (синтопиясын), олардың теріге проекциясын (голотопия), қаңқаға қатынасын (қаңқа), қанмен қамтамасыз етуді, иннервацияны және лимфа ағынын зерттейтін анатомия бөлімі.

Хирургия үшін қолданбалы маңызы бар.

Топографиялық анатомия адам ағзасының құрылымын дененің белгілі бөліктерін (бас, мойын, дене және ) зерттейді, олардың әрқайсысы салыстырмалы түрде кішкентай анатомиялық аймақтарға бөлінеді.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, I том