Әл-Халладж

Мансұр әл-Халладж (араб.: منصور الحلاج‎; толық аты Әбу Абдуллах әл-Хұсейін ибн Мансұр әл-Халладж, (858 – 922 ж.ш.) — жүргізген уағызы үшін өлім жазасына кесілген көрнекті сопы. Иранның оңтүстігіндегі әл-Байда қыстағында дүниеге келген.

Мансұр әл-Халладж араб.: منصور الحلاج‎
Туғандағы есімі:	әл-Хұсейін ибн Мансұр әл-Халладж
Лауазымдары мен атақтары:	ақын, мистик, ұстаз, жазушы
Туған күні:	шамамен 858
Қайтыс болған күні:	26 наурыз 922
Азаматтығы:	Аббас халифаты
Мазһабы, ағымы:	сопылық
Ұстаздары:	мен
Ізбасарлары:	Хафиз Ширази, Аттар, және Руми
Еңбектері, шығармалары:	Китаб ат-тауасин
Әл-Халладж Уикиқайнарда

Оның атасы сенім бойынша, зороастрияны ұстаған, ал әкесі Исламды қабылдаған. әл-Халладждың жасөспірім шағында (мақта түтуші) әкесі Уасит қаласына қоныс аударады. әл-Халладж осы қалада білім алады, 17 жасында Тустар қаласына барып, онда белгілі сопыға (869 ж.ө.) шәкірт болады.

876 ж. Басраға келіп, Әмір әл-Макки сопыдан (908 ж.ө.) дәріс әрі сопы хиркасын алады. Осында ол тақуа әрі сопы әл-Актаның қызына үйленеді. Бажасының ықпалымен біраз уақыт шииттік көзқарас қатты бел алған зиндж-құлдары қозғалысымен байланыста болды. Бұл аз уақыт байланыс мұнан әрі әл-Халладждың қарсыластарына оны шииттің уағыздаушысы (дай) деп жариялауға негіз берді. әл-Маккимен (878 ж.) келіспеуден кейін әл-Халладж Бағдадта болып, суфизмнің ірі басшысы (910 ж.ө.) кездесті.

Кейінірек ол Меккеге қол тапсыруға барып, өзін екі жылға тарта қатал сынға (толассыз ораза, діни жоралғылар, т. б.) салды. Қажыдан оралған соң әл-Халладж жұрт алдында мистик, «ақиқатты» уағыздаумен айналыстыр ол факихтердің қудалауынан қауіптенген сопы шейхыларының наразылығын туғызды.

Көптеген сопы одан теріс айналды, алайда ол қала кедейлерінің арасынан өзіне көптеген жақтастар тапты. Сопылықтың ақсүйектік сипатына қарсылық ниетін білдіру мақсатымен әл-Халладж өзінің сопылық шекпенін тастап, қарапайым жауынгер шекпенін (қаба) киді.

Бес жылға тарта ол Хорасан қалалары мен ауылдық жерлерде уағыз жүргізді, кезбелік сапардан оралғаннан кейін әл-Халладж екінші рет қажыға барды. Рәсім бойынша оған 400 шәкірт нөкер болып ерді. Мекке сопылары әл-Халладжды «Аллаһ Тағаланың құпиясын» жария еткені, өз бас пайдасын көздеп жұрт алдында сиқыршылықпен, алаяқтықпен (шауаза) айналысқаны үшін айыптады. Қажылықтан оралған соң әл-Халладж

Әл-Халладж

қайтадан кезбе тақуалықпен айналысып, бұл жолы Үндістан мен Түркістанға сапар шекті. Бағдадқа оралған соң ол «жария» уағыз жүргізумен айланысты. Оның «мінбары» базар алаңы, тыңдаушылары - саудагерлер, майдагерлер мен қала кедейлері болды. әл-Халладждың уағыздары халық арасына қозғау саяды: жақтаушылары мұны өз заманының ең озық «әулиесі» (әл-кутбі жаңадан пайда болған «керемет» (әл-махди) деп білді. Ибн әл-Фурат уәзір бастаған қудалаудан бой тасалаған әл-Халладж қаласына қашады (908). Арада үш жыл өткенде ол тұтқындалып, Бағдаттың түрмесіне жабылады. Оны қарама идеясын уағыздағаны үшін айыптап, үш күн бойына азап бағанасына байлайды (913).

Ибн Иса уәзірдің арқасында әл-Халладж өлімнен аман қалады, алайда қалған ғұмырын түрмеде өткізеді. Осы жылдары ол өзінің бірден-бір прозалық трактатын - «Китаб ат-тауасинді» жазды. 922 ж. Хамид уәзір әл-Халладжға қарсы процесті қайта жандардыруды ақыры іске асырды. Халифа жақындарының, кейбір факихтар мен соттардың ара түсуіне қарамастан малики қадиы ибн Иусуф басқарған сот оны қармат уағыздаушысы деп тауып, өлім жазасына кесті.

Бұдан кейінгі сопылық дәстүрге әл-Халладж ілімі бірде «жандандыру бірлігі» немесе «куәлік бірлігі» (уахдат аш-шуһуд) деп аталып келді. Өзінен бұрынғылар секілді, әл-Халладж әулиенің түп мақсаты Құдаймен табысу деп білді, бірақ ол мұны басқаларға қарағанда ашықтан-ашық жасады. Ол әл-Хасан әл-Басриға сүйене отырып, сопы ғұмырын үш кезеңге: бірінші, қатаң шектелу мен тәубе етуден тұратын «дайындық» (тахзиб), екінші, адамға тән дағдыдан арылуға негізделген (истихлах ан-насутийа: фана-ан аусаф әл-башарийа) «тазару» (хала); ең соңында, үшінші - құдаймен табысып (айн әл-джам), өз «менін» біржола ұмыту (раф әл-анийа) межелеріне бөледі.

Әл-Халладждың поэзиясы мен экстатикалық нақылдарынан оның замандастары Ислам мүлде ұнатпайтын Құдаймен теңесу (хулул) және «табысу» (ит-тихад) ілімінің нышандарын байқады. Алайда, әл-Халладждың жалпы көзқарас құрамына қарап, оның Құдай мен адам табиғатын субстанциялық біріктіруді (иттихад әл-лахут би-насут) емес, Л.Массионьонның айтуынша, «іңкәрлік» немесе «интенционалдық» жолды айтқанын тұжырымдама болады, әл-Халладжда Құдай мен адамның табысуы іңкәрлік жолымен жүзеге асады: Құдай немесе оның әруағы (рухы) мистиктің аңсап тұрған жанына «кіреді» де, сонда ғана барып оның сөзі мен әрекеті Құдайдың кұдіретімен жүзеге асады. Құдай өзін өзі мистиктің жүрегінен «көреді немесе «куәгер болады» (Сирр, калб). әл-Халладж осы процесті суреттей келіп: «Біз бір тәнде табысқан екі шыбын жанбыз» дейді.

Дереккөздер

1. Ислам. Энциклопедиялық анықтамалық. Алматы: “Аруна Ltd.” ЖШС, 2010 ISBN 9965-26-322-1