Дүнгендер (жеңіл. қыт.: 东干族; дәст. қыт.: 東干族; пінин: Dōnggānzú) — Қазақстан, Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан жерлерінде тұратын ұлт. Өз атауы — хуэй. Дүнген — Қытай аз ұлттары арасындағы халық саны көбірек, бытырай қоныстанған ұлт. 2000 жылғы санаққа қарағанда, Қытайда 9 млн. 816 мың 805 дүнген бар. Жалпы халық саны жағынан Қытай, Жуаң және Манжур ұлттарынан кейін Дүңгендер төртінші орында тұр.
Дүнгендер | |
>东干族 | |
Ең көп таралған аймақтар | |
---|---|
Қазақстан | 72 361 (2019) |
Ресей | 1651 (2010)
|
Қырғызстан | 73977 (2020)
|
Өзбекстан | 1900 |
Тілдері | |
Діні | |
ислам |
Этнонимі
«Дүнгендер» этнонимінің шығу тегі туралы бірнеше нұсқасы бар. Солардың бірі бойынша түркілердің «тұрған» (қалған) сөзі осылай өзгертіліп кеткен. Бұл нұсқа бойынша дүнгендер Қытайда тұру үшін қалған Темірланның ұрпақтарынан тараған. Қытай зерттеушілері бұл терминнің қытай тілінен шыққан «тунькэнь» нұсқасын қарастыруда - бұл Қытаймен шекаралас елдердің өз тілінде сөйлейтін тұрғындарына берілген атау.
Этногенезі
Дүнгендердің шығу тегі туралы негізгі үш нұсқа бар. Алғашқысына сай, олар арабтар және парсылар мен қытайлардың аралас некесінен туған. Араб, парсы көпестері Қытай аумағына VIII-XIII ғасыр аралығында жиі келген. Дүнгендердің саудаға жақындығы осы ата-бабаларынан берілген деген түсінік бар. Олардың дені саудамен айналысады.
Екінші нұсқа бойынша дүнгендердің ата-тегі – түрік-мұсылмандар. Алайда олардың қаны қытай этносымен араласпаған.
Үшінші пікірдің қостаушылары дүнгендер Моңғол империясының сэмужэнь табының өкілі дегенді айтады. XIV ғасырда Юань әулеті тақтан кеткен соң Қытайда сэмужэнь табының өкілдері мен моңғолдар қандастарымен емес, қытай этносымен неке құруы керек деген заң шыққан деседі. Осылайша сэмужэнь табы ассимиляцияланып, Мин әулеті билігінің соңында дүнгендер толықтай қытай тіліне өткен.
Орналасуы
Ол — миграциялық көшу және сауда қарым-қатынастары арқылы Қытай жерінде біртіндеп қалыптасқан, бірлікке келген, әрі ислам мәдениет дәстүрін сақтаған ұлттық топ. Дүнгендер ұлт болып қалыптасып, даму барысында, қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды.
Дүнген Қытайдың барлық жерінде бар. Солтүстікте Амурдан (Хилұңжяң) оңтүстікте Хайнан аралына дейін, батыста Памир үстіртінен, шығыста Шығыс теңіз жағасына дейін дүнгендер қоныс тепкен. Дүнген — Қытайда «Кең көлемде бытырап, шағын көлемде шоғырланып» қоныстанған халық. Қытайдағы аудан-қалалардың көбінде дүнгендер бар. Ал Ниңшя, Гансу, Хынан, Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы, , , Хыбей, Шандұң қатарлы өлке, автономиялық аудандарда дүнгендердің халық саны көбірек, тарихи және тұрмыс әдеті қатарлы жақтардағы себептер салдарынан, дүнгендер орналасқан өңірлерде, көбінше мешітті орталық етіп шоғырлана қоныстанған. Әдетте қалаларда өздіктерінен көше, маһалла, ал ауыл-қыстақтарда өздігінен қыстақ болып құралып, үлкен-кішілігі әртүрлі қоныс қалыптастырған.
Дүнгендер Қытайда шашырай қоныстанған, ал олардың автономия алған өңірлері де Қытайда шашыраңқы. Ниңшя — Қытайдағы дүнгендердің өлке дәрежелі автономиялық ауданы (НДАР). Дүнген ұлтының аймақ дәрежелі автономия алған өңірлерінен Шыңжаңда Санжы Дүнген автономиялық облысы (СДАО) және Гансуда Линшя Дүнген автономиялық облысы (ЛДАО) бар. Мұнан сырт тағы Шыңжаңда Қарашәр (Янжи) Дүнген автономиялық ауданы және дүнген ауылдары бар.
Тілі
Дүнген ұлт болып қалыптасып, даму барысында Қытай тілін өз ұлтының ортақ тілі ретінде таңдап алды. Алайда, ислам дінінің ықпалымен, сөйлегенде араб тілінің және парсы тілінің сөз — сөйлемдерін көбірек қосып айтады. Дүнгендер «хуэй тілі» (Хуэйзў йүян немесе Huejzw jyian) деп атайтын дүнген тілі оңтүстік Ганьсу мен Қытайдағы Шэньсидегі Гуанчжуңның батысында кеңінен таралған қытай тілінің чжунъюань диалектісіне ұқсас. Қытайдың басқа түрлері сияқты дүнгенде де үндескен екі негізгі диалекті бар, олардың біреуі төрт тонды, екіншісі стандартты болып саналады, сөздерде соңғы позицияда үш тон және толық емес позицияда төрт тон бар.
Дүнген тілінің кейбір лексикасы қытайлықтарға ескіше көрінуі мүмкін. Мысалы, олар президентті «император» ((Хуаңды, huan'g-di)) деп атайды, ал мемлекеттік мекемелерді ямень (ямын, я-мин) деп атайды, бұл ежелгі Қытайдағы мандариндердің кеңселерін білдіреді. Олардың тілінде араб, парсы және түркі тілдерінен алынған көптеген сөздер бар. 1940 жылдардан бастап тіл кириллицада жазылды, бұл қытай тілін әліпби арқылы жазуға болатындығын көрсетеді.
Орталық Азиядағы басқа ұлттық азшылықтарға қарағанда, дүнгендердің көпшілігі үш тілді біледі. Дүнгендердің үштен екісінен астамы орыс тілінде сөйлейді, ал аз бөлігі қырғыз тілінде немесе олар тұратын елдердің титулды ұлттарына жататын басқа тілдерде сөйлей алады.
Діні
Ислам Қытайға пайда болғаннан кейін бірден еніп кетті. Таң әулеті дәуірінде (VII–X ғасырлар) Қытай территориясына Исламды таратуға бағытталған теократиялық мемлекет — араб халифатының жаулап алуларының елесі түсе бастады. Жаңа пассионарлық дін Синцзян арқылы Сианға дейін Ыстықкөл көлінің жанынан өткен Ұлы Жібек жолы арқылы Орта мемлекеттің аумағына еніп, елдің оңтүстік-шығысында теңіз арқылы өтіп, бірден ізбасарларын тапты. Алайда, исламның ізбасарларын жеке этнос өкілдеріне рәсімдеу тек моңғол Юань әулеті кезінде пайда болды.
Моңғол империясы 1271 жылы Қытайды жаулап алды. Тақты Шыңғыс ханның немересі Құбылай хан мен Бөрте кенже ұлы Толуйдан тартып алды. Ол бүкіл Қытайды, Кореяны, Моңғолияны және оның айналасындағы аймақтарды билеген алғашқы хань емес император болды. Ол сонымен бірге Юань императорлық әулетінің негізін қалады. Құбылай төзімді адам болған. Оның үстіне Юань әулетінің кейбір императорларының өзі ислам дінін ұстанған. Дәл осы әулет тұсында хуэйлер жеке ұлт болып қалыптасты.
Тарихы
Дүнгендердің ең арғы тегі б.з. VII ғасырдағы (Таң — Сұң династиялары дәуірі) Қытайға сауда байланысымен келіп қоныстанып қалған шетелдік мұсылман ұрпағы; Ал дүнгендердің басты тегі — б.з. ХІІІ ғасырда моңғолдар батысқа жорық жасағанда, сонымен бірге Юан династиясы дәуірінде, түрлі салауатпен Парсы, орта азия және Араб елдерінен топ-тобымен куәлікпен келген немесе өз бетімен шығысқа ауып келген әр ұлт мұсылмандары. Олар алдымен, Юан династиясындағы қоғамдық орны жоғарырақ түрлі кәсіп шеберлерінің басты құрамдас бөлігіне айналып, халық саны неше жүз мыңға жеткен; дүнгендер қалыптасу, даму тарихы барысында, өздері тұрған өңірдегі қытай, ұйғыр, моңғол қатарлы ұлттардың бір бөлімін сіңіріп алған.
Қытайлықтар дүнген сөзін мағынасына қарай «шығыстан келген адам» деп те аударған. Қытай жазбаларындағы деректерде, дүнген ұлты тарихының шығу тегін сонау Таң және Сун әулетінен бастап қарастырады. Таң әулеті тұсында Ұлы Жібек жолы ашылып, көптеген араб және парсы саудагерлері Қытайға ағылады. Сол кезде ұлттар арасында еркін қарым-қатынас орнап, Ислам діні өкілдері ұзақ жылдар Қытайды мекендеп қалады. Қытайдан қыз алып, отбасын құрады. Сөйтіп, олардан тараған ұрпақ ислам діні мәдениетімен өмір салтын құрып, дүнген ұлты пайда болады. Дүнгенгер толыққанды ұлт ретінде, Юань әулеті кезінде жақсы дамып, Қытайда кең етек жаяды. Ол уақытта қытайлардың (хань халқының) ұлт ретіндегі мәртебесі, аз ұлт өкілдерімен салыстырғанда төмендеу болған. Кейінгі Мин және Цинь әулеті тұсында, дүнгендердің күшейгені соншалық, тіпті ел билігіндегі хань халқына (қытайларға) кәдімгідей қатер тудыратын жағдайға дейін жеткен. Сөйтіп, дүнген ұлты күшейіп, бірте-бірте ханьдардың оларға жүргізген билігіне мойынсынбай, Цинь әулеті соңында көтеріліс жасайды. Алайда ол ұрыста ханьдар оларды басып, жаншып тастайды.
Кәсібі
Дүнгендердің негізгі шаруашылық кәсібі егіншілік, бау-бақша өсіру, ұсақ-түйек сауда жасау, басқа да әртүрлі кәсіп түрлерімен айналысу болды. XX ғасырдың 80-жылдарынан бастап олар Жетісуда алғашқылардың бірі болып күріш еге бастады. Бау-бақша өсірумен, бағбандықпен айналысты. Дүнгендер орамжапырақ, пияз, сарымсақ, бұршақ, асбұршақ, бұрыш, шомыр, сәбіз, аскөк, асқабақ, қияр сияқты алуан түрлі дақылдар өсірудің шебері болды. Олар орыс шаруаларынан қызанақ және картоп өсіруді де үйреніп алды.
Дүнгендерде мал өсіру қосалқы сипат алды. Жайылымның жетіспеушілігі мал өсіруді едәуір шектеуге мәжбүр етті. Дүнгендер жүк тасу кәсібімен айналысу үшін жылқы мен өгіз ұстады. Жүк тасу әдетте ауыл шаруашылық жұмыстары аяқталып, жиын-терін біткеннен кейін басталатын. Олар өздері өндірген ауылшаруашылық өнімдерін Әулиеатаға, Верныйға, Ташкентке, Жаркентке, сондай-ақ Шыңжанға алып барып сататын. Ал қайтарында Ресей мен Қытай өнеркәсібі шығарған бұйымдарды ала келетін. Дүнгендер өз шаруашылықтарында аздаған сиыр, қой, ешкі ұстады. Ал ауыл шаруашылық жұмыстарынан қолдары босаған кезде қамыстан ши тоқыды. Ол үшін тайланған бау-бау қамысты пайдаланды. Дүнгендердің бірқатарының май шайқайтын, күріш кептіретін, сірке су дайындайтын шағын кәсіпорындары болды. Сынған ыдыстарды құрсаулап жөндеуді кәсіп етушілер де аз болған жоқ. Материалдық тұрғыдан жағдайлары жақсарған дүнгендердің арасында да өз көпестері шықты. 1905 жылы Жаркенттің өзінде ғана 167 дүнген көпесі болды. Олардың қытай тілінде сөйлесуі Қытаймен екі арадағы сауда-саттықты монополияға айналдырып алуларына жағдай жасады.
Өмір салты
Дәстүрлі баспаналары
Елді мекендері тұрақты түрде жоспарланған. Дәстүрлі тұрғын үйлері қаңқалы-бағаналы (қабырғалары саз кірпіштен немесе тастан жасалған) немесе ағаштан жасалған, көп бөлмелі. Бөлмелерден жабық сыртқы галереяға кіру мүмкіндігі бар. Жатын бөлмесінде жылытылатын кан (кушетка) болды. Олар оған ұйықтап, аласа үстелге отырып тамақтанды.
Дәстүрлі киімдері
Дүнгендердің ұлттық киімі қытай киіміне ұқсайды. Ерлер костюмінің негізгі элементтері: жағасы жоқ ақ жейде, кенеп шалбар. Көйлектер бос, ұзын түзу жеңдері бар. Үстіне түзу кесілген жағасы жоқ шекпен киеді. Суық мезгілде олар тоқылған жағасы бар халат киетін. Халаттың алдыңғы жағы кең, артқы жағынан кең белдікпен байланған белбеу болды. Бас киімі дөңгелек тәжі бар кішкентай қалпақ болды.
Әйелдер киімі әртүрлі. Қыздар да шалбардан тұратын костюмдер мен кең жеңді қысқа көйлек киді. Жеңнің түбі мен жағасы түрлі-түсті ленталармен безендірілген. Үстіне терең мойын сызығы бар жеңсіз кеудеше киіледі. Сондай-ақ дүнгендер арасында қытай стиліндегі тік қиылған және тік жағалы көйлектер жиі кездеседі. Олардың жеңдері тар. ілмек қиғаштап жасалады. Мереке күндері көйлектің үстіне пелерина тәрізді иық әшекейлері киіледі. Ол кестелермен безендірілген бірнеше ондаған сәндік элементтерден тұрады. Пелерина (мықынға жеткізбей иыққа жамылатын жамылғы) қыздың кеудесі мен иығын түгел жауып, жоғарғы жағында мойынға жетеді. Мерекелік аяқ киім астары бар жібек матадан тігіледі. Етік түрлі-түсті өрнектермен безендірілген. Басын кулондар мен гүлдер салынған құрсаумен безендіреді.
Дәстүрлі тағамдары
Дүнгендердің өз үйлерінде мұсылман тағамдарын жасау, сату дәстүрлері бар. Мұның ішінде, мұсылманша қышқылтым сорпа, , асқан қой еті, буға пісірілген құйрық май, қой сорпасына малшыған бу нан, қуырған бидай, мұсылманша торт-праниктер секілді тағамдары бар. Дүнгендер тағам даярлау жағынан Қытайдың дәстүрлі тағам дайындау мәдениетін қабылдап, оны жасампаздықпен дамыта түсіп, осы заман Қытай сауда базарына салып, әрқайсы ұлттардың алқауына ие болды. Көнеден келе жатқан мұсылман асханалары жаңарып, өркендеп, ірі мейрамханаларға айналды. Мұсылманша тағам түрлері көбейіп 300 түрге таяды.
Күнделікті дүнген тағамдарында негізгі тұтынылатын өнімдер олар: өсімдік майында дайындалған ет, ұн, күріш және де көкөністер болып табылады. Тағам дайындауда екі әдіс жиі қолданылады. Олар цо және жу деп аталады. Цо – екі басқыштан тұратын күрделі процесс. Бірінші әдіс кезінде тағам тез қуырылса, екінші әдісте тағамды бұқтыру жатады. Яғни қазанға немесе шұңғыл ыдысқа май құйып, барлық қажетті өнімдерді қатты қурады, осыдан кейін қуырылып жатқан өнім үстіне сорпа я болмаса, су құйылып, ақырын отта пісіру процессі жүреді. Цо дегеніміздің өзі аз көлемдегі майда тез қуру дегенді білдіреді. Ал жу дегеніміз көп мөлшердегі суда тағамды қайнату болып табылады. Әдетте бұндай жолдармен құс немесе басқада малдың еттері дайындалады.
Фольклоры
Дүнгендер фольклоры өте бай. Жанрлардың ішінде ертегілер мен тұрмыстық ертегілер (гужир), хикаялар (фу), онда қытайлық эпикалық хикаялар («Үш патшалық», т.б.) түсіндіріледі. Батырлық жырлар (дачузы) («Ма Да-жын әскерді басқарады» т.б.) 3 ішекті шертпелі аспаптың (санщынзы) сүйемелдеуімен орындалады. Әндер (щечузы) – лиро-эпопея (ең танымалдарының бірі – «Мын чжа нюй» – Ұлы Қытай қорғанының құрылысы кезінде күйеуі қайтыс болған жас әйелдің тағдыры туралы), лирикалық әйелдер әндері (соның ішінде «Сүйікті Маву ”), аты аңызға айналған батырлар туралы жырлар, еңбек, сатиралық, юморлық, күнделікті т.б.
Аспаптық музыка әндер мен билерді сүйемелдейді және янгэ ән-би құрылымына кіреді. Музыка аспаптары: ішекті – эрхуз, махуз, мынхуз, сыхуз; шертпелі – михурщан, санщыңзы,цимвал ёнчин, кучанза арфасы; флейта – ди, ще; барабан - гнунузы, әртүрлі идиофондар. Қазақстанда орыстардан алған гитара, гармоника, аккордеон және басқа аспаптарды да пайдаланады.
Қазақстандағы дүнгендер
Дүнгендердің Қазақстан аумағына алғашқы қоныс аударуы 1877 ж. желтоқсан айында басталды. Сол жылы жазалаушыларынан құтылу үшін қашқан 4 мыңға жуық дүнген Жетісу жеріне келіп қоныстанды. Екінші толқыны 1884 ж. өтті. Дүнгендерді Қазақстан мен Орта Азияға қоныстандыру арқылы патша үкіметі екі түрлі мақсат көздеді: біріншіден, Қытайдың Құлжа өңіріндегі экономикалық базасын әлсірете түспек болды, екіншіден, саяси жағдай шиеленісіп кете қалған жағдайда оларды Қытайға қарсы әскери күш ретінде пайдалануды мақсат етті. Қазақстандағы дүнгендердің саны - 62 мың (2014).
Дүнгендердің Қазақстан халқының құрамындағы үлестік көлемінің динамикасына келсек, онда ХХ ғасырдың өн бойында үлесі 0,1% мөлшерінде болғанын көреміз. 1999 жылдан бастап бұл көрсеткіш 0,2%-ға көтеріліп, 2007 ж. 1 қаңтарында үлесі 0,3 %-ды көрсетті. Яғни тәуелсіздік жылдарындағы қазақстандағы жүргізіліп жатқан реформалардың дүнген халқының өсіп-өнуіне тигізген әсері оң.
1989-1998 жж. аралығында Қазақстанға 607 дүнген көшіп келген. Олардың 403-і ТМД елдерінен келген болса (негізгі көпшілігі Қырғызстаннан – 380 адам), Қытайдан 11 дүнген қоныс аударған. Бір ғана 2000 жылы Қазақстанға келген дүнгендер саны 172 адам болды. Олардың 154-і кері қайтып, көші-қон айырымы 18 адамды құрады. Ал, 2000 жылдан бергі мәліметтерде 2000-2007 жылдар аралығында дүнгендер саны 8261 адамға көбейгенін байқаймыз. Дүнгендердің жинақы қоныстанған жерлеріне келсек, 1926 ж. санақта Жетісу губерниясында 7597 дүнген тұрды (3972 – ер адам, 3635 - әйел), бұл Қазақстандағы дүнгендердің 89 %-ы. 1959 ж. санақта Оңтүстік Қазақстан өлкесін 7511 дүнген мекендеді, бұл Қазақстандағы дүнгендердің 75 %-ы. Қазақстандағы дүнгендердің басым көпшілігі Жамбыл облысын мекендейді. Жамбыл облысынан кейінгң дүнгендердің анағұрлым жиі орналасқан жерлеріне Алматы қаласы (мұндағы дүнгендердің үлесі 1970-1999 жж. аралығында 7,5-12,3%-ы аралығында өзгеріп, өсіп отырды) мен облысын жатқызуға болады. Дүнгендер аз мөлшерде болса да Шығыс Қазақстан, Ақтөбе, Атырау, Батыс Қазақстан, Қызылорда, Қарағанды, Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстары мен Астана қалаласына да қоныс тепкен.
Танымал дүнгендер
- Ма Чжунъин — дүнген әскери қолбасшысы, ҚХР Халық армиясының 36-дивизиясының қолбасшысы, Шыңжаң көтерілісіне қатысушы;
- Ма Хушан — дүнген қолбасшысы, Ма Чжунъиннің туған ағасы және ізбасары. 1934 жылдан 1937 жылға дейін Шыңжаңның Дүнғанстан деп аталатын оңтүстік бөлігін басқарды;
- Мұхаммед Аюб Биянху — 1862-1877 жж. Цин Қытай билігінің езгісіне қарсы дүнгендердің (хуэйцзу халқы) күресі жетекшілерінің бірі;
- Мағазы Масанчи — революциялық қозғалысқа, азамат соғысына, Орта Азияда Кеңес өкіметін орнату жолындағы күреске қатысушы, мемлекет қайраткері;
- Манзус Ванахун — Кеңес солдаты, Ұлы Отан соғысының қатысушысы. Кеңес Одағының Батыры;
- Бахридин Валиевич Шабазов — Қырғыз Республикасы Жогорку Кенешінің VII шақырылымының депутаты (2021 жылдан). Көлік, коммуникациялар, сәулет және құрылыс комитеті төрағасының орынбасары.
- Абдужалил Мажитович Юнусов — Қырғыз дзюдошысы, самбошы, Қырғыз Республикасының дзюдодан ұлттық құрамасының жаттықтырушысы. Дзюдодан КСРО спорт шебері, КСРО халықаралық дәрежедегі спорт шебері. КСРО халықтары спартакиадасының чемпионы (1983), КСРО чемпионатының төрт дүркін жүлдегері, Қырғыз Республикасының 13 дүркін чемпионы;
- Арли Чонтей — Қазақстандық ауыр атлет, 2021 жылғы әлем чемпионы, Универсиаданың қола жүлдегері (2017), Әлем чемпионатының күміс жүлдегері (2018), Азия чемпионы (2020). Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген спорт шебері;
- Цунвазо Юсуп — дүнген педагогы, ғалым, жазушы. Алматыдағы бір көшеге есімі берілген;
- Майя Салахаровна Манеза — Қазақ зілтеміршісі, екі дүркін әлем чемпионы (2009 және 2010 ж.), 2011 жылғы әлем чемпионатының 63 келіге дейінгі салмақ дәрежесінде күміс жүлдегері.
Сілтеме
- Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Дүнгендер
Дереккөздер
- The population of the Republic of Kazakhstan by individual ethnic groups at the beginning of 2019. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Всероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам. Мұрағатталған 9 желтоқсанның 2021 жылы.: см. Мұрағатталған 18 қазанның 2012 жылы.
- 2009-2020 жж. жекелеген ұлттар бойынша Қырғыз Республикасының тұрақты тұрғындарының саны.. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Қазақстандағы дүнгендер. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Дүнгендер қайдан шыққан және Қазақстанға қалай келген?. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Дүнгендер. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
- Жоғалған Хуэй: Қытайдан келген адамдар кириллица әліпбиін меңгеріп, қалай Аспан тауларының арғы жағында қалды. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
- ЕЛ АЙЫРЫЛҒАН... немесе би Ноғайбай жер берген, барша жұртпен тең көрген тағдыркешті дүнгендердің тарих-талайы хақында. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
- Дүнгендердің кәсіпшілігі.. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
- Дүнгендер. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Дүнгендер – ислам дінін қабылдаған қытайлық этникалық топ. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Дүнген ұлттық тағамдары мен олардың ерекшеліктері. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
- Дүнгендер. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
- Қазақстан халқы. Энциклопедия «Қазақ энциклопедиясы» — Алматы, 2016. — Б. 106. — ISBN 978-601-7472-88-7.
- Қазақстандағы дүнгендердің тарихы. Тексерілді, 10 тамыз 2024.
- Дүнгендер. Тексерілді, 11 тамыз 2024.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Dүngender zhenil kyt 东干族 dәst kyt 東干族 pinin Dōngganzu Қazakstan Қytaj Қyrgyzstan Өzbekstan zherlerinde turatyn ult Өz atauy huej Dүngen Қytaj az ulttary arasyndagy halyk sany kobirek bytyraj konystangan ult 2000 zhylgy sanakka karaganda Қytajda 9 mln 816 myn 805 dүngen bar Zhalpy halyk sany zhagynan Қytaj Zhuan zhәne Manzhur ulttarynan kejin Dүngender tortinshi orynda tur Dүngender gt 东干族En kop taralgan ajmaktar Қazakstan72 361 2019 Resej1651 2010 760 2010 207 2010 53 2010 Mәskeu 43 2010 Sankt Peterburg 12 2018 Lipeck oblysy 41 2010 Қyrgyzstan73977 2020 Ystykkol oblysy 3124 2009 Osh oblysy 793 2009 Naryn oblysy 429 2009 Osh 92 2009 Talas oblysy 91 2009 36 2009 Өzbekstan1900Tilderidүngen tiliDiniislamEtnonimi Dүngender etnoniminin shygu tegi turaly birneshe nuskasy bar Solardyn biri bojynsha tүrkilerdin turgan kalgan sozi osylaj ozgertilip ketken Bul nuska bojynsha dүngender Қytajda turu үshin kalgan Temirlannyn urpaktarynan taragan Қytaj zertteushileri bul terminnin kytaj tilinen shykkan tunken nuskasyn karastyruda bul Қytajmen shekaralas elderdin oz tilinde sojlejtin turgyndaryna berilgen atau EtnogeneziDүngenderdin shygu tegi turaly negizgi үsh nuska bar Algashkysyna saj olar arabtar zhәne parsylar men kytajlardyn aralas nekesinen tugan Arab parsy kopesteri Қytaj aumagyna VIII XIII gasyr aralygynda zhii kelgen Dүngenderdin saudaga zhakyndygy osy ata babalarynan berilgen degen tүsinik bar Olardyn deni saudamen ajnalysady Ekinshi nuska bojynsha dүngenderdin ata tegi tүrik musylmandar Alajda olardyn kany kytaj etnosymen aralaspagan Үshinshi pikirdin kostaushylary dүngender Mongol imperiyasynyn semuzhen tabynyn okili degendi ajtady XIV gasyrda Yuan әuleti taktan ketken son Қytajda semuzhen tabynyn okilderi men mongoldar kandastarymen emes kytaj etnosymen neke kuruy kerek degen zan shykkan desedi Osylajsha semuzhen taby assimilyaciyalanyp Min әuleti biliginin sonynda dүngender tolyktaj kytaj tiline otken OrnalasuyOl migraciyalyk koshu zhәne sauda karym katynastary arkyly Қytaj zherinde birtindep kalyptaskan birlikke kelgen әri islam mәdeniet dәstүrin saktagan ulttyk top Dүngender ult bolyp kalyptasyp damu barysynda kytaj tilin oz ultynyn ortak tili retinde tandap aldy Dүngen Қytajdyn barlyk zherinde bar Soltүstikte Amurdan Hilunzhyan ontүstikte Hajnan aralyna dejin batysta Pamir үstirtinen shygysta Shygys teniz zhagasyna dejin dүngender konys tepken Dүngen Қytajda Ken kolemde bytyrap shagyn kolemde shogyrlanyp konystangan halyk Қytajdagy audan kalalardyn kobinde dүngender bar Al Ninshya Gansu Hynan Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk audany Hybej Shandun katarly olke avtonomiyalyk audandarda dүngenderdin halyk sany kobirek tarihi zhәne turmys әdeti katarly zhaktardagy sebepter saldarynan dүngender ornalaskan onirlerde kobinshe meshitti ortalyk etip shogyrlana konystangan Әdette kalalarda ozdikterinen koshe maһalla al auyl kystaktarda ozdiginen kystak bolyp kuralyp үlken kishiligi әrtүrli konys kalyptastyrgan Dүngender Қytajda shashyraj konystangan al olardyn avtonomiya algan onirleri de Қytajda shashyranky Ninshya Қytajdagy dүngenderdin olke dәrezheli avtonomiyalyk audany NDAR Dүngen ultynyn ajmak dәrezheli avtonomiya algan onirlerinen Shynzhanda Sanzhy Dүngen avtonomiyalyk oblysy SDAO zhәne Gansuda Linshya Dүngen avtonomiyalyk oblysy LDAO bar Munan syrt tagy Shynzhanda Қarashәr Yanzhi Dүngen avtonomiyalyk audany zhәne dүngen auyldary bar TiliDүngen ult bolyp kalyptasyp damu barysynda Қytaj tilin oz ultynyn ortak tili retinde tandap aldy Alajda islam dininin ykpalymen sojlegende arab tilinin zhәne parsy tilinin soz sojlemderin kobirek kosyp ajtady Dүngender huej tili Huejzy jүyan nemese Huejzw jyian dep atajtyn dүngen tili ontүstik Gansu men Қytajdagy Shensidegi Guanchzhunnyn batysynda keninen taralgan kytaj tilinin chzhunyuan dialektisine uksas Қytajdyn baska tүrleri siyakty dүngende de үndesken eki negizgi dialekti bar olardyn bireui tort tondy ekinshisi standartty bolyp sanalady sozderde songy poziciyada үsh ton zhәne tolyk emes poziciyada tort ton bar Dүngen tilinin kejbir leksikasy kytajlyktarga eskishe korinui mүmkin Mysaly olar prezidentti imperator Huandy huan g di dep atajdy al memlekettik mekemelerdi yamen yamyn ya min dep atajdy bul ezhelgi Қytajdagy mandarinderdin kenselerin bildiredi Olardyn tilinde arab parsy zhәne tүrki tilderinen alyngan koptegen sozder bar 1940 zhyldardan bastap til kirillicada zhazyldy bul kytaj tilin әlipbi arkyly zhazuga bolatyndygyn korsetedi Ortalyk Aziyadagy baska ulttyk azshylyktarga karaganda dүngenderdin kopshiligi үsh tildi biledi Dүngenderdin үshten ekisinen astamy orys tilinde sojlejdi al az boligi kyrgyz tilinde nemese olar turatyn elderdin tituldy ulttaryna zhatatyn baska tilderde sojlej alady DiniDүngen meshiti Islam Қytajga pajda bolgannan kejin birden enip ketti Tan әuleti dәuirinde VII X gasyrlar Қytaj territoriyasyna Islamdy taratuga bagyttalgan teokratiyalyk memleket arab halifatynyn zhaulap alularynyn elesi tүse bastady Zhana passionarlyk din Sinczyan arkyly Sianga dejin Ystykkol kolinin zhanynan otken Ұly Zhibek zholy arkyly Orta memlekettin aumagyna enip eldin ontүstik shygysynda teniz arkyly otip birden izbasarlaryn tapty Alajda islamnyn izbasarlaryn zheke etnos okilderine rәsimdeu tek mongol Yuan әuleti kezinde pajda boldy Mongol imperiyasy 1271 zhyly Қytajdy zhaulap aldy Takty Shyngys hannyn nemeresi Қubylaj han men Borte kenzhe uly Tolujdan tartyp aldy Ol bүkil Қytajdy Koreyany Mongoliyany zhәne onyn ajnalasyndagy ajmaktardy bilegen algashky han emes imperator boldy Ol sonymen birge Yuan imperatorlyk әuletinin negizin kalady Қubylaj tozimdi adam bolgan Onyn үstine Yuan әuletinin kejbir imperatorlarynyn ozi islam dinin ustangan Dәl osy әulet tusynda huejler zheke ult bolyp kalyptasty TarihyDүngenderdin en argy tegi b z VII gasyrdagy Tan Sun dinastiyalary dәuiri Қytajga sauda bajlanysymen kelip konystanyp kalgan sheteldik musylman urpagy Al dүngenderdin basty tegi b z HIII gasyrda mongoldar batyska zhoryk zhasaganda sonymen birge Yuan dinastiyasy dәuirinde tүrli salauatpen Parsy orta aziya zhәne Arab elderinen top tobymen kuәlikpen kelgen nemese oz betimen shygyska auyp kelgen әr ult musylmandary Olar aldymen Yuan dinastiyasyndagy kogamdyk orny zhogaryrak tүrli kәsip sheberlerinin basty kuramdas boligine ajnalyp halyk sany neshe zhүz mynga zhetken dүngender kalyptasu damu tarihy barysynda ozderi turgan onirdegi kytaj ujgyr mongol katarly ulttardyn bir bolimin sinirip algan Қytajlyktar dүngen sozin magynasyna karaj shygystan kelgen adam dep te audargan Қytaj zhazbalaryndagy derekterde dүngen ulty tarihynyn shygu tegin sonau Tan zhәne Sun әuletinen bastap karastyrady Tan әuleti tusynda Ұly Zhibek zholy ashylyp koptegen arab zhәne parsy saudagerleri Қytajga agylady Sol kezde ulttar arasynda erkin karym katynas ornap Islam dini okilderi uzak zhyldar Қytajdy mekendep kalady Қytajdan kyz alyp otbasyn kurady Sojtip olardan taragan urpak islam dini mәdenietimen omir saltyn kuryp dүngen ulty pajda bolady Dүngenger tolykkandy ult retinde Yuan әuleti kezinde zhaksy damyp Қytajda ken etek zhayady Ol uakytta kytajlardyn han halkynyn ult retindegi mәrtebesi az ult okilderimen salystyrganda tomendeu bolgan Kejingi Min zhәne Cin әuleti tusynda dүngenderdin kүshejgeni sonshalyk tipti el biligindegi han halkyna kytajlarga kәdimgidej kater tudyratyn zhagdajga dejin zhetken Sojtip dүngen ulty kүshejip birte birte handardyn olarga zhүrgizgen biligine mojynsynbaj Cin әuleti sonynda koterilis zhasajdy Alajda ol urysta handar olardy basyp zhanshyp tastajdy KәsibiBishkek manyndagy dүngen ashanasy Dүngenderdin negizgi sharuashylyk kәsibi eginshilik bau baksha osiru usak tүjek sauda zhasau baska da әrtүrli kәsip tүrlerimen ajnalysu boldy XX gasyrdyn 80 zhyldarynan bastap olar Zhetisuda algashkylardyn biri bolyp kүrish ege bastady Bau baksha osirumen bagbandykpen ajnalysty Dүngender oramzhapyrak piyaz sarymsak burshak asburshak burysh shomyr sәbiz askok askabak kiyar siyakty aluan tүrli dakyldar osirudin sheberi boldy Olar orys sharualarynan kyzanak zhәne kartop osirudi de үjrenip aldy Dүngenderde mal osiru kosalky sipat aldy Zhajylymnyn zhetispeushiligi mal osirudi edәuir shekteuge mәzhbүr etti Dүngender zhүk tasu kәsibimen ajnalysu үshin zhylky men ogiz ustady Zhүk tasu әdette auyl sharuashylyk zhumystary ayaktalyp zhiyn terin bitkennen kejin bastalatyn Olar ozderi ondirgen auylsharuashylyk onimderin Әulieataga Vernyjga Tashkentke Zharkentke sondaj ak Shynzhanga alyp baryp satatyn Al kajtarynda Resej men Қytaj onerkәsibi shygargan bujymdardy ala keletin Dүngender oz sharuashylyktarynda azdagan siyr koj eshki ustady Al auyl sharuashylyk zhumystarynan koldary bosagan kezde kamystan shi tokydy Ol үshin tajlangan bau bau kamysty pajdalandy Dүngenderdin birkatarynyn maj shajkajtyn kүrish keptiretin sirke su dajyndajtyn shagyn kәsiporyndary boldy Syngan ydystardy kursaulap zhondeudi kәsip etushiler de az bolgan zhok Materialdyk turgydan zhagdajlary zhaksargan dүngenderdin arasynda da oz kopesteri shykty 1905 zhyly Zharkenttin ozinde gana 167 dүngen kopesi boldy Olardyn kytaj tilinde sojlesui Қytajmen eki aradagy sauda sattykty monopoliyaga ajnaldyryp alularyna zhagdaj zhasady Өmir saltyDәstүrli baspanalary Eldi mekenderi turakty tүrde zhosparlangan Dәstүrli turgyn үjleri kankaly baganaly kabyrgalary saz kirpishten nemese tastan zhasalgan nemese agashtan zhasalgan kop bolmeli Bolmelerden zhabyk syrtky galereyaga kiru mүmkindigi bar Zhatyn bolmesinde zhylytylatyn kan kushetka boldy Olar ogan ujyktap alasa үstelge otyryp tamaktandy Dәstүrli kiimderi Dүngenderdin ulttyk kiimi kytaj kiimine uksajdy Erler kostyuminin negizgi elementteri zhagasy zhok ak zhejde kenep shalbar Kojlekter bos uzyn tүzu zhenderi bar Үstine tүzu kesilgen zhagasy zhok shekpen kiedi Suyk mezgilde olar tokylgan zhagasy bar halat kietin Halattyn aldyngy zhagy ken artky zhagynan ken beldikpen bajlangan belbeu boldy Bas kiimi dongelek tәzhi bar kishkentaj kalpak boldy Әjelder kiimi әrtүrli Қyzdar da shalbardan turatyn kostyumder men ken zhendi kyska kojlek kidi Zhennin tүbi men zhagasy tүrli tүsti lentalarmen bezendirilgen Үstine teren mojyn syzygy bar zhensiz keudeshe kiiledi Sondaj ak dүngender arasynda kytaj stilindegi tik kiylgan zhәne tik zhagaly kojlekter zhii kezdesedi Olardyn zhenderi tar ilmek kigashtap zhasalady Mereke kүnderi kojlektin үstine pelerina tәrizdi iyk әshekejleri kiiledi Ol kestelermen bezendirilgen birneshe ondagan sәndik elementterden turady Pelerina mykynga zhetkizbej iykka zhamylatyn zhamylgy kyzdyn keudesi men iygyn tүgel zhauyp zhogargy zhagynda mojynga zhetedi Merekelik ayak kiim astary bar zhibek matadan tigiledi Etik tүrli tүsti ornektermen bezendirilgen Basyn kulondar men gүlder salyngan kursaumen bezendiredi Dәstүrli tagamdary Ashlyanfu Dүngen ulttyk tagamy Dүngenderdin oz үjlerinde musylman tagamdaryn zhasau satu dәstүrleri bar Munyn ishinde musylmansha kyshkyltym sorpa askan koj eti buga pisirilgen kujryk maj koj sorpasyna malshygan bu nan kuyrgan bidaj musylmansha tort pranikter sekildi tagamdary bar Dүngender tagam dayarlau zhagynan Қytajdyn dәstүrli tagam dajyndau mәdenietin kabyldap ony zhasampazdykpen damyta tүsip osy zaman Қytaj sauda bazaryna salyp әrkajsy ulttardyn alkauyna ie boldy Koneden kele zhatkan musylman ashanalary zhanaryp orkendep iri mejramhanalarga ajnaldy Musylmansha tagam tүrleri kobejip 300 tүrge tayady Kүndelikti dүngen tagamdarynda negizgi tutynylatyn onimder olar osimdik majynda dajyndalgan et un kүrish zhәne de kokonister bolyp tabylady Tagam dajyndauda eki әdis zhii koldanylady Olar co zhәne zhu dep atalady Co eki baskyshtan turatyn kүrdeli process Birinshi әdis kezinde tagam tez kuyrylsa ekinshi әdiste tagamdy buktyru zhatady Yagni kazanga nemese shungyl ydyska maj kujyp barlyk kazhetti onimderdi katty kurady osydan kejin kuyrylyp zhatkan onim үstine sorpa ya bolmasa su kujylyp akyryn otta pisiru processi zhүredi Co degenimizdin ozi az kolemdegi majda tez kuru degendi bildiredi Al zhu degenimiz kop molsherdegi suda tagamdy kajnatu bolyp tabylady Әdette bundaj zholdarmen kus nemese baskada maldyn etteri dajyndalady Folklory Dүngender folklory ote baj Zhanrlardyn ishinde ertegiler men turmystyk ertegiler guzhir hikayalar fu onda kytajlyk epikalyk hikayalar Үsh patshalyk t b tүsindiriledi Batyrlyk zhyrlar da chu zy Ma Da zhyn әskerdi baskarady t b 3 ishekti shertpeli aspaptyn san shyn zy sүjemeldeuimen oryndalady Әnder shechuzy liro epopeya en tanymaldarynyn biri Myn chzha nyuj Ұly Қytaj korganynyn kurylysy kezinde kүjeui kajtys bolgan zhas әjeldin tagdyry turaly lirikalyk әjelder әnderi sonyn ishinde Sүjikti Mavu aty anyzga ajnalgan batyrlar turaly zhyrlar enbek satiralyk yumorlyk kүndelikti t b Aspaptyk muzyka әnder men bilerdi sүjemeldejdi zhәne yange әn bi kurylymyna kiredi Muzyka aspaptary ishekti er hu z ma hu z myn hu z sy hu z shertpeli mihurshan sanshynzy cimval yonchin kuchanza arfasy flejta di she baraban gnu nu zy әrtүrli idiofondar Қazakstanda orystardan algan gitara garmonika akkordeon zhәne baska aspaptardy da pajdalanady Қazakstandagy dүngenderDүngenderdin Қazakstan aumagyna algashky konys audaruy 1877 zh zheltoksan ajynda bastaldy Sol zhyly zhazalaushylarynan kutylu үshin kashkan 4 mynga zhuyk dүngen Zhetisu zherine kelip konystandy Ekinshi tolkyny 1884 zh otti Dүngenderdi Қazakstan men Orta Aziyaga konystandyru arkyly patsha үkimeti eki tүrli maksat kozdedi birinshiden Қytajdyn Қulzha onirindegi ekonomikalyk bazasyn әlsirete tүspek boldy ekinshiden sayasi zhagdaj shielenisip kete kalgan zhagdajda olardy Қytajga karsy әskeri kүsh retinde pajdalanudy maksat etti Қazakstandagy dүngenderdin sany 62 myn 2014 Қazakstandagy dүngen zhigitteri Dүngenderdin Қazakstan halkynyn kuramyndagy үlestik koleminin dinamikasyna kelsek onda HH gasyrdyn on bojynda үlesi 0 1 molsherinde bolganyn koremiz 1999 zhyldan bastap bul korsetkish 0 2 ga koterilip 2007 zh 1 kantarynda үlesi 0 3 dy korsetti Yagni tәuelsizdik zhyldaryndagy kazakstandagy zhүrgizilip zhatkan reformalardyn dүngen halkynyn osip onuine tigizgen әseri on 1989 1998 zhzh aralygynda Қazakstanga 607 dүngen koship kelgen Olardyn 403 i TMD elderinen kelgen bolsa negizgi kopshiligi Қyrgyzstannan 380 adam Қytajdan 11 dүngen konys audargan Bir gana 2000 zhyly Қazakstanga kelgen dүngender sany 172 adam boldy Olardyn 154 i keri kajtyp koshi kon ajyrymy 18 adamdy kurady Al 2000 zhyldan bergi mәlimetterde 2000 2007 zhyldar aralygynda dүngender sany 8261 adamga kobejgenin bajkajmyz Dүngenderdin zhinaky konystangan zherlerine kelsek 1926 zh sanakta Zhetisu guberniyasynda 7597 dүngen turdy 3972 er adam 3635 әjel bul Қazakstandagy dүngenderdin 89 y 1959 zh sanakta Ontүstik Қazakstan olkesin 7511 dүngen mekendedi bul Қazakstandagy dүngenderdin 75 y Қazakstandagy dүngenderdin basym kopshiligi Zhambyl oblysyn mekendejdi Zhambyl oblysynan kejingn dүngenderdin anagurlym zhii ornalaskan zherlerine Almaty kalasy mundagy dүngenderdin үlesi 1970 1999 zhzh aralygynda 7 5 12 3 y aralygynda ozgerip osip otyrdy men oblysyn zhatkyzuga bolady Dүngender az molsherde bolsa da Shygys Қazakstan Aktobe Atyrau Batys Қazakstan Қyzylorda Қaragandy Қostanaj Soltүstik Қazakstan Ontүstik Қazakstan oblystary men Astana kalalasyna da konys tepken Tanymal dүngenderMa Chzhunin dүngen әskeri kolbasshysy ҚHR Halyk armiyasynyn 36 diviziyasynyn kolbasshysy Shynzhan koterilisine katysushy Ma Hushan dүngen kolbasshysy Ma Chzhuninnin tugan agasy zhәne izbasary 1934 zhyldan 1937 zhylga dejin Shynzhannyn Dүnganstan dep atalatyn ontүstik boligin baskardy Muhammed Ayub Biyanhu 1862 1877 zhzh Cin Қytaj biliginin ezgisine karsy dүngenderdin huejczu halky kүresi zhetekshilerinin biri Magazy Masanchi revolyuciyalyk kozgalyska azamat sogysyna Orta Aziyada Kenes okimetin ornatu zholyndagy kүreske katysushy memleket kajratkeri Manzus Vanahun Kenes soldaty Ұly Otan sogysynyn katysushysy Kenes Odagynyn Batyry Bahridin Valievich Shabazov Қyrgyz Respublikasy Zhogorku Keneshinin VII shakyrylymynyn deputaty 2021 zhyldan Kolik kommunikaciyalar sәulet zhәne kurylys komiteti toragasynyn orynbasary Abduzhalil Mazhitovich Yunusov Қyrgyz dzyudoshysy samboshy Қyrgyz Respublikasynyn dzyudodan ulttyk kuramasynyn zhattyktyrushysy Dzyudodan KSRO sport sheberi KSRO halykaralyk dәrezhedegi sport sheberi KSRO halyktary spartakiadasynyn chempiony 1983 KSRO chempionatynyn tort dүrkin zhүldegeri Қyrgyz Respublikasynyn 13 dүrkin chempiony Arli Chontej Қazakstandyk auyr atlet 2021 zhylgy әlem chempiony Universiadanyn kola zhүldegeri 2017 Әlem chempionatynyn kүmis zhүldegeri 2018 Aziya chempiony 2020 Қazakstan Respublikasynyn enbek sinirgen sport sheberi Cunvazo Yusup dүngen pedagogy galym zhazushy Almatydagy bir koshege esimi berilgen Majya Salaharovna Maneza Қazak ziltemirshisi eki dүrkin әlem chempiony 2009 zhәne 2010 zh 2011 zhylgy әlem chempionatynyn 63 kelige dejingi salmak dәrezhesinde kүmis zhүldegeri SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar DүngenderDerekkozderThe population of the Republic of Kazakhstan by individual ethnic groups at the beginning of 2019 Tekserildi 10 tamyz 2024 Vserossijskaya perepis naseleniya 2010 goda Oficialnye itogi s rasshirennymi perechnyami po nacionalnomu sostavu naseleniya i po regionam Muragattalgan 9 zheltoksannyn 2021 zhyly sm Muragattalgan 18 kazannyn 2012 zhyly 2009 2020 zhzh zhekelegen ulttar bojynsha Қyrgyz Respublikasynyn turakty turgyndarynyn sany Tekserildi 10 tamyz 2024 Қazakstandagy dүngender Tekserildi 10 tamyz 2024 Dүngender kajdan shykkan zhәne Қazakstanga kalaj kelgen Tekserildi 10 tamyz 2024 Dүngender Tekserildi 11 tamyz 2024 Zhogalgan Huej Қytajdan kelgen adamdar kirillica әlipbiin mengerip kalaj Aspan taularynyn argy zhagynda kaldy Tekserildi 11 tamyz 2024 EL AJYRYLҒAN nemese bi Nogajbaj zher bergen barsha zhurtpen ten korgen tagdyrkeshti dүngenderdin tarih talajy hakynda Tekserildi 11 tamyz 2024 Dүngenderdin kәsipshiligi Tekserildi 11 tamyz 2024 Dүngender Tekserildi 10 tamyz 2024 Dүngender islam dinin kabyldagan kytajlyk etnikalyk top Tekserildi 10 tamyz 2024 Dүngen ulttyk tagamdary men olardyn erekshelikteri Tekserildi 11 tamyz 2024 Dүngender Tekserildi 11 tamyz 2024 Қazakstan halky Enciklopediya Қazak enciklopediyasy Almaty 2016 B 106 ISBN 978 601 7472 88 7 Қazakstandagy dүngenderdin tarihy Tekserildi 10 tamyz 2024 Dүngender Tekserildi 11 tamyz 2024