Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Айва, беже (Cydonіa) — раушан гүлділер тұқымдасына жататын өсімдік, жеміс ағашы немесе бұта. Қазақстанда Жамбыл, Алматы,Шымкент облыстарында кездеседі. Ол жерлерде кәдімгі (сопақша) айва (С. oblonga) деп аталатын түрі өседі. Оның биіктігі 3-4 м, жапырағы сопақша, бүтін жиекті болып келеді. Ақ, қызғылт түсті ірі гүлі бір-бірден орналасады. Жемісі көп ұялы, қатты, етті, дәмі қышқылтым, салмағы 250-300 гр-дай болады. Айва табиғи түрде тұқымы, тамыр атпасы арқылы, ал мәдени түрде ұластыру, қалемшелеу, сұлатпа бұтақтары және бүршіктерін телу арқылы көбейтіледі. Жемісінің құрамында 7,22-15,06% қант, 0,24-1,26% алма, лимон қышқылдары, 0,18-0,97% , С витамині мен эфир майы бар. Жемісі консервіленіп, тосап түрінде қайнатылып та сақталады.
| Айва | ||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||
| Cydonia oblonga Mill. | ||||||||||||||||||||||
| C. vulgaris |
Өсімдік туралы
Беже – халық арасында «айва» деген атпен белгілі, ерте көктемде гүлдейтін бұталы өсімдік. Ол раушан гүлділер тұқымдасына жатады. Биіктігі үш метрге дейін өседі. Биік ағаш түрлері де бар. Бірақ көгалдандыруда әдемі гүлдейтін бұталы түрлері ғана қолданылады. Қытай, елдерінен шығып, әлемге таралған. 1796 жылдан бері қолданыста. Бүгінде беженің көптеген бақшада өсетін түрлері пайда болды. Олар альпі шоқысына егуге арналған (аласа бойлы бұтақты беже, биіктігі 50 см), үш түсті беже (аласа бойлы бұтақты беже, жапырағы үш түстен құралғандықтан осылай аталған) және гибридтік беже. Қазақстанның Оңтүстігіндегі тау беткейлерінің төменгі жағында, әкті топырақта табиғи түрдегі кәдімгі беже өседі. Жылылықты сүйетін табиғи бежені мәдени өсімдікке айналдырылған. Ол климаты жылы аймақта, ылғалды топырақта жақсы өсіп-өнеді. Сәуір айында гүлдейді. Гүлдеп болғаннан кейін жемістері пайда болады. Жемістері ұсақ, қатты, дәмі қышқыл болып келеді. Биіктігі мен ені бір-екі метрдей болатын жапондық беже – көгалдандыруда жиі пайдаланылады. Сабақтары тікенекті, жапырақтары ұзыншақ жылтыр, шеттері тістілеу, гүлдері ашық қызыл, қызғылт, ақ болады.
Күтімі
Жаз айларында бұтасын сиретіп қырқуға болады. Егер қалыпты бір пішінде ұстағыңыз келсе, гүлдеп болғаннан кейін бірден қырқып-пішіндеген жөн. Егер кешіктіріп қырықса, келесі жылы көктемде бұтаның сол жылы шыққан жоғарғы бөлігі гүлдемей қалады. Ыстық күндері молынан суғару керек.
Көбейтілуі
Жаз айларында көлеңке жерде жас қалемшелерін тамырландыру немесе өсімдіктің тамырланған жанама бұталарын бөліп алу арқылы көбейтеді. Сонымен бірге оны тұқымы арқылы да көбейтуге болады.
Айва туралы тақпақ
Кел, балақай, Беже ағашын біліп ал,
Таралыпты қытай, жапон елінен.
Күлгін, қызыл және ақ түсті гүлі бар,
Көрген адам қуат алар өңінен.
Жемісі бар кішкене алма пішіндес,
Пайдасы мол теріп алса жөнімен.
Көктем шыға құлпырады гүл жарып,
Бабы жақсы бақшалардың төрінен.
Айва қосылған ет
Етті ұсақтан турап, әбден қызарғанша қуырады, сосын оны кастрюльге салып, үстіне толық бататындай су (немесе сорпа) құнды да, бұқтырыл пісіреді. Тазартыл (қабық, өзегінен) туралған айваны еттің үстіне салып, қуырылған пияз, тұз, ұнтақ қара бұрыш қосып пісіреді. Тарамды дастарқанға қояр алдында үстіне ұсақтал туралған аскөк пен петрушка себеді.
- 400 г сұрпы етке:
- 400 г айна
- 1 бас пияз
- 2 ас қасық
- сары май
- дәм татымына қарай тұз
- бұрыш салынады.
Айва пастиласы
Піскен айваны жуып, сүртін, төртке бөледі де өзегінел тазартады, оған тазалан, кесілген алма (қаттырақ сорттары тиімдірек) қосады (1 кг айваға 3—4 түйір алма қажет). Кесіп болысымен жемістерді су құйылған кастрюльге салып, (1 кг жеміске 1,5 л су), қақпағын жауып, бір сағаттай баяу отта қайнатады. Піскен-піспегенін шыбықпен байқауға болады: егер шыбық жеміске оңай батса — піскені. Бұдан соң үккіштен өткізеді, (1 килограмына 400 г есебінен) және бір лимонның шырынын қосады. Ұдайы араластыра отырып, қоюлан ғанша қайнатады. Сосын суланған тақтайға (қалыңдығы 1 ем) салып, үстін пышақ пен тегістейді. жабысып қалмас үшін пышақты суға 6 атыр ын алған дұрыс. Содан соң бетін дәкемен жауып, құрғақ әрі жақсы желдетілетін орынға 2—3 күн қояды. Пастила кепкен соң төрт бұрыштал кесіп, қант ұнтағына аунатады. Ұзақ уақыт сақтау үшін қаңылтыр қорапқа салу қажет.
Сілтемелер
- Гүлстан, өсімдіктер туралы сайт Мұрағатталған 20 ақпанның 2012 жылы.
Дереккөздер
Қ 74 Құлжабаева Г.Ә.;«Өсімдіктер әлемі» оқу-әдістемелік кешені, Жидектер: Дидактикалық материал. - Алматы, 2011. - 16 б;ISBN 978-601-7237-31-8
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ajva bezhe Cydonia raushan gүldiler tukymdasyna zhatatyn osimdik zhemis agashy nemese buta Қazakstanda Zhambyl Almaty Shymkent oblystarynda kezdesedi Ol zherlerde kәdimgi sopaksha ajva S oblonga dep atalatyn tүri osedi Onyn biiktigi 3 4 m zhapyragy sopaksha bүtin zhiekti bolyp keledi Ak kyzgylt tүsti iri gүli bir birden ornalasady Zhemisi kop uyaly katty etti dәmi kyshkyltym salmagy 250 300 gr daj bolady Ajva tabigi tүrde tukymy tamyr atpasy arkyly al mәdeni tүrde ulastyru kalemsheleu sulatpa butaktary zhәne bүrshikterin telu arkyly kobejtiledi Zhemisinin kuramynda 7 22 15 06 kant 0 24 1 26 alma limon kyshkyldary 0 18 0 97 S vitamini men efir majy bar Zhemisi konservilenip tosap tүrinde kajnatylyp ta saktalady AjvaDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked Saby Tukymdasy RosaceaeKishi tukymdasy Tajpasy Kishi tajpasy Tegi CydoniaTүri C oblongaCydonia oblonga Mill C vulgarisӨsimdik turalyBezhe halyk arasynda ajva degen atpen belgili erte koktemde gүldejtin butaly osimdik Ol raushan gүldiler tukymdasyna zhatady Biiktigi үsh metrge dejin osedi Biik agash tүrleri de bar Birak kogaldandyruda әdemi gүldejtin butaly tүrleri gana koldanylady Қytaj elderinen shygyp әlemge taralgan 1796 zhyldan beri koldanysta Bүginde bezhenin koptegen bakshada osetin tүrleri pajda boldy Olar alpi shokysyna eguge arnalgan alasa bojly butakty bezhe biiktigi 50 sm үsh tүsti bezhe alasa bojly butakty bezhe zhapyragy үsh tүsten kuralgandyktan osylaj atalgan zhәne gibridtik bezhe Қazakstannyn Ontүstigindegi tau betkejlerinin tomengi zhagynda әkti topyrakta tabigi tүrdegi kәdimgi bezhe osedi Zhylylykty sүjetin tabigi bezheni mәdeni osimdikke ajnaldyrylgan Ol klimaty zhyly ajmakta ylgaldy topyrakta zhaksy osip onedi Sәuir ajynda gүldejdi Gүldep bolgannan kejin zhemisteri pajda bolady Zhemisteri usak katty dәmi kyshkyl bolyp keledi Biiktigi men eni bir eki metrdej bolatyn zhapondyk bezhe kogaldandyruda zhii pajdalanylady Sabaktary tikenekti zhapyraktary uzynshak zhyltyr shetteri tistileu gүlderi ashyk kyzyl kyzgylt ak bolady KүtimiZhaz ajlarynda butasyn siretip kyrkuga bolady Eger kalypty bir pishinde ustagynyz kelse gүldep bolgannan kejin birden kyrkyp pishindegen zhon Eger keshiktirip kyryksa kelesi zhyly koktemde butanyn sol zhyly shykkan zhogargy boligi gүldemej kalady Ystyk kүnderi molynan sugaru kerek KobejtiluiZhaz ajlarynda kolenke zherde zhas kalemshelerin tamyrlandyru nemese osimdiktin tamyrlangan zhanama butalaryn bolip alu arkyly kobejtedi Sonymen birge ony tukymy arkyly da kobejtuge bolady Ajva turaly takpakKel balakaj Bezhe agashyn bilip al Taralypty kytaj zhapon elinen Kүlgin kyzyl zhәne ak tүsti gүli bar Korgen adam kuat alar oninen Zhemisi bar kishkene alma pishindes Pajdasy mol terip alsa zhonimen Koktem shyga kulpyrady gүl zharyp Baby zhaksy bakshalardyn torinen Ajva kosylgan etEtti usaktan turap әbden kyzargansha kuyrady sosyn ony kastryulge salyp үstine tolyk batatyndaj su nemese sorpa kundy da buktyryl pisiredi Tazartyl kabyk ozeginen turalgan ajvany ettin үstine salyp kuyrylgan piyaz tuz untak kara burysh kosyp pisiredi Taramdy dastarkanga koyar aldynda үstine usaktal turalgan askok pen petrushka sebedi 400 g surpy etke 400 g ajna 1 bas piyaz 2 as kasyk sary maj dәm tatymyna karaj tuz burysh salynady Ajva pastilasyPisken ajvany zhuyp sүrtin tortke boledi de ozeginel tazartady ogan tazalan kesilgen alma kattyrak sorttary tiimdirek kosady 1 kg ajvaga 3 4 tүjir alma kazhet Kesip bolysymen zhemisterdi su kujylgan kastryulge salyp 1 kg zhemiske 1 5 l su kakpagyn zhauyp bir sagattaj bayau otta kajnatady Pisken pispegenin shybykpen bajkauga bolady eger shybyk zhemiske onaj batsa piskeni Budan son үkkishten otkizedi 1 kilogramyna 400 g esebinen zhәne bir limonnyn shyrynyn kosady Ұdajy aralastyra otyryp koyulan gansha kajnatady Sosyn sulangan taktajga kalyndygy 1 em salyp үstin pyshak pen tegistejdi zhabysyp kalmas үshin pyshakty suga 6 atyr yn algan durys Sodan son betin dәkemen zhauyp kurgak әri zhaksy zheldetiletin orynga 2 3 kүn koyady Pastila kepken son tort buryshtal kesip kant untagyna aunatady Ұzak uakyt saktau үshin kanyltyr korapka salu kazhet SiltemelerGүlstan osimdikter turaly sajt Muragattalgan 20 akpannyn 2012 zhyly DerekkozderҚ 74 Қulzhabaeva G Ә Өsimdikter әlemi oku әdistemelik kesheni Zhidekter Didaktikalyk material Almaty 2011 16 b ISBN 978 601 7237 31 8 Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 Shanyrak Үj turmystyk enciklopediyasy Almaty Қaz Sov encikl Bas red 1990 ISBN 5 89800 008 9Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet