Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Кене (Acarіna) – өрмекшітәрізділер класының бір отряды.
| Кенелер Қазбалық ауқымы: Early Devonian–Recent | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 sp. | ||||||||||
| ||||||||||
|
|
Қазақстанда 3 отряд тармағы (акариформды, және аз зерттелген пішендік кенелер), 10 тұқымдасы, 58 туысы, 236 түрі ( кенелерінің 51, кенелерінің 100, қызыл денелі кенелердің 24,қамба кенелерінің 52, аргас кенелерінің 9 түрі) бар. Республиканың барлық өңіріне кең тараған. Жер бетінде, теңізде, тұщы суда тіршілік етеді, ал жыртқыш және өсімдікқоректі кенелер жер қыртысында, ормандағы ағаш түбінде, өсімдік бетінде, ін мен ұя ішінде мекендейді. Дене құрылысы, пішіні мен түсі әр түрлі, ұзындығы 1,0 – 30 мм. Жұптасқан 1 – 2 көзі болады, көзсіздері де кездеседі.
Дернәсілінің 6 (3 жұп) аяғы, ересегінің 8 (4 жұп) аяғы бар. Терісі не кеңірдегі арқылы тыныс алады. Кейбір түрлерінде еркегі мен ұрғашысының жыныс айырмашылығы айқын белгіленген (жыныстық диморфизм). Ұрық шашу не іштей ұрықтану арқылы өсіп-өнеді. Партеногенез (еркек кенелердің қатысынсыз) арқылы да көбейеді. Арасында жұмыртқа салатындары да, тірі туатындары да бар. Кейбір кенелер барлық даму сатыларынан (жұмыртқа, алғашқы дернәсіл, дернәсіл, нимфа, ересек кене) өтеді, енді біреулері кейбір сатылардан өтпейді. Кене– адам, жануар және өсімдік паразиті, адамға , малға сияқты табиғи-ошақты аурулар қоздырғыштарын таратады (иксод және кенелері), мал денесінде қан сорып тіршілік ететін таспа құрттардың аралық иесі (); астық зиянкестері (); адам мен малды қотырға (), (қызыл денелі кене.) шалдықтырады. Кенені құрту үшін акарицидтер мен биолиогиялық әдістер қолданылады. Кенелерді зерттейтін ғылым саласы акарология деп аталады.
Кенелер (Acarina) - өрмекші тәрізділердің 3 отрядын біріктіреді. Денелері 0,05 тен 13 мм жетеді, тойынған қан сорғыш кене денесі 30 мм дейін ұлғаяды. Дене бөліктері біртұтас болып біріккен. Дернәсілдеріның 3 жұп, нимфалары мен имагосының 4 жұп аяқтары бар. Денесімен қозғалмалы қосылған педипальпалары күрделі ауыз мүшесін, (басқа ұқсас) құрайды. Хелицерларының сырт пішіні әртүрлі, педипальпалары кене қармалағыштарын құрайды. Сезім мүшелері - денесіндегі көптеген қылтанақтары, лира тәрізді мүшелері мен көздері. Тармақталған кеңірдек тәрізді тыныс мүшелерімен, ал кейбір түрлері терісі арқылы тыныстайды. Кенелер дара жынысты буынаяқтылар. Оларда жыныстық диморфизм айқын байқалады. Кене отрядтары: шөпші кенелері, ең жабайы сатыдағылары. Ол жер шарының жылы аймақтарының орманды жерлерін мекендейді. Бұлар өте ұсақ топырақ бетіндегі жыртқыштар. Акариформдық кенелер денесі екіге протеросомаға, (алдыңғы жұп аяғы мен ауыз аппараты) және гистеросомаға (құрсағы мен артқы жұп 2 аяғы) бөлінген; паразитиформдық кенелер денесі құрсақ пен баскеудеден тұрады. Оның 4 жұп аяғымен ауыз аппараты, (басы) бар. Акариформдық кенелер құрамында қора, қышыма қотыр, жүн, қауырсын, су, өрмек сауыттылар, берішкенелері бар. Тоғышарформдық кенелер құрамына иксодид, аргазид және гамазидтер енген. Кенелер дерматиттер, қотыр ауруларын туғызады. Қан сорғыш кенелер көптеген ауру қоздырушыларын тасымалдайды, (энцефапиттер, туляремия, сібір жарасы т.б.). Кенелер көптеген таспа құрттардың аралық иелері, (аноплоцефалидтер). Кенелер сонымен қатар дәнді дақылдармен өнімдерінің зиянкестері.
Кенелер - нағыз паразит жәндіктер
Кенелер - өрмекшітәріздестерге жататын ұсақ жәндіктер. Олар топырақта, орман төсемінде, әр түрлі ұяларда, іңдерде, өсімдіктерде, тұщы суларда, теңіздерде тіршілік етеді. Сондай-ақ паразиттік жолмен тіршілік ететін кенелердің 20 мыңнан астам түрі бар деп есептеледі. Бұлардың тұрқы 0,05-13 мм шамасынан аспайды. Тек қанға тойған кене мөлшерінің 30 миллиметрге дейін жетуі мүмкін. Көпшілік кенелердің медициналық және малдәрігерлік салала мәні бар. Олар бірқатар қауіпті ауруларды жануарлардан адамға тасымалдауға бейімделген. Сондықтан адам мен ауруға шалдықтырады. Астық және ұн қорын ысырап етіп, бүлдіретін де кенелер тобы бар. Кейбір кенелердің паразиттік тіршілік ету әсерінен мәдени өсімдіктердің түсімі кемиді. Тіпті өсе алмай қалады. Дегенмен құраған өсімдік қалдықтарын шіріту арқылы топырақ құнарлылығын арттыратын да кенелер болады.
Кенелердің сан алуан топтары бар: жайылым кенесі, , астық кенесі, қамба кенесі, өрмеккене, берішкене, мамықкене, шашкене. Кенелердің дене бөлігі - өрмекшілерден өзгеше. Тек қарапайым құрылымы кенелерде ғана болмаса, өзгелерінде үш бөлік: бас, көкірек, құрсақ тұтасып бітіскен. Сондықтан кене денесінен бұл бөліктерді ажырату қиын. Кененің дернәсілі алты аяқты. Ал ересек кенелерде сегіз аяқ болады. Тек берішкене ғана төрт аяқты. Тұтқыаяқтардың негізі біріге келіп, денеге жалғасады. Сөйтіп қимылдайтын ауыз мүшесі түзіледі. Бұл сырттай қарағанда кененің «кішкене басы» тәрізденіп байқалады. Бірақ бұл дененің бас бөлігі болып саналмайды. Кененің ауыз мүшесі қорегіне байланысты түрліше құралады. Қатты затпен қоректенетін кененің аузы - кеміруші, сұйық затпен қоректенетіндердікі шаншып-соруға бейімделеді. Кене жабынындағы қылтанақтары арқылы сезеді. Терісі немесе демтүтіктері арқылы тыныс алады. Кенелер - дара жынысты жәндіктер, жұмыртқа арқылы, кейбіреуі тірілей туып көбейеді. Кененің дамуы басқа өрмекшітәріздестерден ерекше. Жұмыртқадан үш жұп аяғы бар дернәсіл пайда болады. Ол жыныс жүйесі жоқ, сегіз аяқты нимфага айналады. Нимфадан ересек кене шала түрленіп дамиды.
Нимфа (гректің «нимфе» деген сөзіне негізделеді) - қуыршақ сатысынан өтпей, шала түрленіп дамитын буынаяқтылардың дернәсілі. Мысалы, кенелердің дернәсілі қуыршақсыз түрленіп, ересек кенеге біртіндеп ауысады. Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауыл шаруашылық малдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене болғанға дейін бір жануарды иемденсе - бір иелі; ал дернәсіл мен нимфа бір жануарда, ересек кене басқа жануарда паразиттік етсе - екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе - үш иелі кенелер тобына жатады. Мысалы, ит кенесі - үш иелі жәндік. Оның дернәсілі қанға тойып алып, жерге түседі, түлейді де нимфаға айналады. Лимфа қорегін басқа жануардан табады. Бұдан соң нимфа ол иесінде тіршілігін тоқтатып, жерге түседі. Жыныстық жүйесі жетілген, ересек кенеге айналады. Ересек кене тағы бір жануарға жабысады. Сөйтіп кене даму барысында үш жануарды иемденеді. Тайгалық кене адамға ең қауіпті ауру - энцефалит (ми ауруы) ауруын жұқтырады.
Табиғатта тайга кенесі әр түрлі жануарлардың денесінде орнығады. Сорған қаны арқылы бір жануардан екінші жануарға энцефалит қоздырғышын таратады. Бірақ бұдан жануар ауырмайды. Осылай табиғатта ауру қордасы пайда болады. Кене энцефалитінің вирусы - тасымалдаушы жәндік арқылы таралатын қоздырғыш. Кене дернәсілі, нимфасы және ересек түрі белгілі бір аумақта бір жануарлардан екінші жануарларға ұзақ уақыт айналымда болады. Жұқпа қоздырғышы сақталатын осындай аумақ қандай болса да, бір аурудың табиғи қордалы деп аталады. Тасымалданатын аурулардың табиғи қордасы туралы теорияны академик Евгений Никанорович Павловский және оның шәкірттері жасады. Қазақстанда бұл салала академик Илларион Григорьевич Галузо (және профессор М. М. Ременцова) көп үлес қосты. Адам үшін қышыма кене - өте қауіпті жәндік. Оның мөлшері 0,2-0,5 миллиметрден аспайды. Сондықтан ұлғайтқыш әйнек арқылы ғана толық көруге болады. Қышыма кене адамның терісіне еніп, денені қышытады. Бұл құбылыс оның түлеген кездегі қабыршақтары мен бөлінді заттарының денеге сіңуінен болады. Қышыма кене мал денесінде жайлап, адамға көбінесе жылқыдан жұғады. Қышыма кененің әрекетінен денеде қотыр пайда болады. Адам немесе мал қотырлан мазасызданіп, арып-талып, әлсірейді. Қотырды денеге дәрі-дәрмек жағу арқылы ем дейді. Малдардың қотырын емдегенде ерекше газ камерасына ұстайды. Бұл үшін малдың басын сыртта қалдырып, мойнынан қатты қысып тұратындай тетік жасайды. Ал паразитті өлтіретін улы затпен ыстайды.
Кенелер - ауыл шаруашылық жануарлар мен өсімдіктердің зиянкестері. Кенелер азық-түлік қорын бүлдіріп, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Микроскоппен ғана көруге болатын өте ұсақ кенелер (қамба, сүтсірне кенесі) азық-түлікті орынсыз ысырапқа ұшыратады. Әсіресе -қамба кененің зияны қисапсыз. Ол қамба ылғалданғанда өте тез көбейеді. Сөйтіп астық пен ұнды жеп, оны шірік иісті сұр затқа айналдырады.
Мамықкенелер құстардың денесінде мекендеп, әкаяқ (әсіресе тауықта) ауруын туғызады. Мұндайда сирақтағы қабыршақтар қопсып, аяқта ақшыл томпақтар түзіледі де, ұлпа тіршілігін жояды. Сөйтіп, тауық саусағын қимылдата алмай, ақыры өледі. Бұл ауруды ақшыл томпақтарға қарамай немесе креолин жағып емдеуге болады. тері кенелерінен де зардап шегеді. Бұлар - қышыма кенедей ірірек - 1 мм шамасындағы жәндіктер. Кене теріге жабысып алады. Ол малдың қайын сорғанда, жануар тынышсызданып, оның терісі қабынады, қотырға айналады. «Қотырды қаси берсең - қаны шығар. Киімді қаға берсең — шаңы шығар» демекші, терінің жүні түседі. Содан мал азып, титықтайды. Тері кенесінен құтқару үшін қойды жүнін қырыққаннан соң креолинді суға тоғытады. «Қансигек» ауруы еліміздегі мал шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Мысалы, Алматы, Жамбыл, Түркістан облыстарында осы аурудың зардабынан малдардың 80 пайызы шығынға ұшырайды. Аурудың ғылыми атауы - пироплазмоз. Ауру белгілері: малдың дене температурасы 41-42С-ге дейін көтеріліп, тынышсызданады; жүректің және асқазан жолы бұзылып, қан аралас зәр шығарады, мал әлсіреп, ариды. Ауруды тасымалдаушы — жайылым кенесінің нәзікбас кене деген түрі.
Жайылымда мекендейтін нәзікбас кенелер мамыр-тамыз айларында өте көбейт кетеді. Сондықтан мал осы мезгілде «қансигек» ауруына жиі ұшырайды. Бұл кенелер қорексіз 9 ай тіршілік ете алады. Мұндайда кенелер кездескен жайылымнан малды 9 айдай басқа кенесіз табынға ауыстыру керек. Сонда мал пироплазмозбен (кене арқылы жүғатын ауру) ауырмайтын болады. Құрт пішінді, мөлшері 0,1-0,2 миллиметр ден аспайтын ұсақ берішкенелер әр түрлі өсімдіктердің шырынын сорады. Олардың ұлпасын және мүшелерін зақымдайды. Сөйтіп өсімдік денесінде беріш (шорланған ісік) түзіледі.
Алма кенесі (лат. Eriophyes mali)- тұрқы бір миллиметрге жетер-жетпес ұсақ жәндік. Ол алма, алхоры, шие, кейде алмұрт ағаштарына зиян келтіреді. Ұрықтанған кененің аналығы ағаш қабығының астында қыстайды. Сәуір айында қоректенуге шығады. Бүршік жарып келе жатқан жапырақтармен қоректеніп, соған жұмыртқалайды. Алма кенесі жаз бойы 7 - 9 рет ұрпақ береді. Бұларды жеміс ағашы гүлдеп болған соң және жапырақта кененің 2 - 4 дарағы байқалған жағдайда дәрілеу арқылы жоюға болады. Мәдени өсімдіктер зиянкестерінің бірі - өрмеккене. Мөлшері 0,2-1,0 миллиметрден аспайтын кішкене кенелердің тұтқы аяқтарында өрмек бездері болады. Бұлар бақ, бау, қозалы және жылыхана өсімдіктеріне орасан зор зиян келтіреді. Кенелер өсімдік жапырағынан шырын сорады. Сондықтан өсімдік өніп-өсе алмайды. Сөйтіп, әлсізденген өсімдік солады. ұрықтанған аналық кенелер қыркүйек - қараша айларында қыстамаға жатады. Олар ағаш немесе өсімдік бүрі жапырақ жайғанда қыстаған орындарынан шығады. Алма кенелері сияқты бұларға да қарсы күрес шарасы жүргізіледі.
Кененің зияны
Кенелер. Бұлар — өрмекшітәрізді ұсақ жәндіктер — топырақта, орман төсемінде, әр түрлі ұяларда, індерде, есімдіктерде, тұщы суларда, теңіздерде, тіршілік етеді, Сондай-ақ паразиттік жолмен тіршілік ететін кенелердің 20 мыңнан астам түрі бар деп есептеледі. Бұлардың дене мөлшері 0,05—13 мм шамасынан аспайды. Тек қанға тойған кене мөлшері 30 миллиметрге дейін жетуі мүмкін. Көпші-лік кенелердің медициналық және малдәрігерлік салада мәні бар. Олар бірқатар қауіпті ауруларды ұзақ сақтап, жануарлардан адамға тасымалдауға бейімделгендіктен, адам мен үй хайуанаттарын ауруға шалдықтырады. Астық және ұн қорын ысырап етіп, бүлдіретін де кенелер тобы бар. Кейбір кенелердің паразиттік тіршілік ету әсерінен мадени өсімдіктердің түсімі кеміп, тіпті өсе алмай қалады. Дегенмен қураған өсімдік қалдықтарын шіріту арқылы топырақ құнарлығын арттыратын, топырақга тіршілік етегін де кенелер болады. Кенелердің әр турлі экологиялық ортада тіршілік етуі олардың мекен ету ортасының алуан түрлілігін жэне биологиялық ерекшеліктерін дәлелдейді. Мысалы, жайылым кенесі, су кенесі, астық кенесі, қамба кенесі, өрмеккене, берішкене, мамықкене, шашкене деген сан алуан топтары бар.
Кенелердің дене бөлігі — өрмекшілерден өзгеше. Тек қарапайым құрылысты кенелерде ғана болмаса, кене денесіндегі үш бөлік: бас, көкірек, қүрсақ тұтасып бітіскен, сондықтан кене денесінен бүл бөліктерді ажырату қиын. Кененің дернәсілі алты аяқты, ересек кенелер сегіз аяқты болып келеді, тек берішкенеде төрт аяқ болады. Тұтқыаяқтардың негізі біріге келіп, денеге жалғасу арқылы қимылдайтын ауыз мүшесі түзіледі, бұл сырттай қарағанда кененің «кішкене басы» тәрізденіп байқалады, бірақ бұл дененің бас бөлігі болып саналмайды. Кененің ауыз мүшесі қорегіне байланысты түрліше құралады. Қатты затпен қоректенетін кененің аузы — кеміруші, сұйық затпен қоректенетіндердікі шаншып-соруға бейімделеді. Кене жабынындағы қылтанақтары арқылы және лира тәрізді мүшелерімен сезеді, терісі немесе демтүтіктері арқылы тыныс алады.
Кенелер — дара жынысты жәндіктер, жұмыртқа арқылы, кейбіреуі тірілей туып көбейеді. Кененің дамуы басқа өрмекшітәрізділерден ерекше. Жұмыртқадан үш жұп аяғы бар дернәсіл, ал одан жыныс жүйесі жоқ, сегіз аяқты нимфа, нимфадан ересек кене шала түрленіп дамиды.
Жайылым кенелері адам терісінде, жабайы жануарлар мен ауылшаруашылық малдарында паразиттік тіршілік етеді. Кене және оның дернәсілі даму барысында әр түрлі жануарларды иеленеді. Соған байланысты бір иелі, екі иелі және үш иелі кенелер болады. Дернәсіл ересек кене болғанға дейін бір жануарды иемденсе — бір иелі; ал дернәсіл мен нимфа бір жануарда, ересек кене басқа жа-нуарда паразиттік етсе — екі иелі; дернәсіл кезінде бір жануарда, нимфаға айналған соң екінші жануарда және ересек кенеге айналған соң үшінші жануарда паразиттік етсе — үш иелі кенелер тобына жатады. Мысалы, ит кенесі — үш иелі жәндік. Оның дернәсілі қанға тойып алып, жерге түседі де, түлеп барып, нимфаға айналады, ал нимфа қорегін басқа жануардан табады. Нимфа да ол иесінде тіршілігін тоқтатып, жерге түседі де жыныстық жүйесі жетіліп, ересек кенеге айналады. Ересек кене тағы бір жануарға жабысады, сөйтіп кене даму барысында үш жануарды иемденеді.
Ит кенесі және тайга кенесі адамға ең қауіпті ауру — энцефалитті жұқтырады. Бұлар табиғагга әр түрлі жануарлардың денесінде орнығып, бір жануардан екінші жануарға сорған қаны арқылы энцефалит қоздырғышын таратады, бірақ бұдан жануар ауырмайды. Сөйтіп табиғатта ауру қордасы пайда болады. Тасымалшы жәндік арқылы таралатын қоздырғыш (мысалы, кене энцефалитінің ви-русы немесе оба таяқшасы) белгілі бір территорияда бір жануарлардан екінші жануарларға кене дернәсілі, нимфасы және ересек түрімен ұзақ уақыт айналымда болады. Инфекция қоздырғышы сақталатын осындай территория қандай болса да, бір аурудың табиғи қордасы деп аталады.
Тасымалданатын аурулардың табиғи қордасы туралы теорияны академик Евгений Никанорович Павловский және оның шәкірттері жасады. Қазақстанда бұл салада академик Илларион Григорьевич Галузо (және профессор М. М. Ременцова) көп үлес қосты.
Адам үшін қышыма кене — өте қауіпті жәндік. Оның мөлшері 0,2—0,5 миллиметрден аспайды, сондықтан ұлғайтқыш әйнек арқылы ғана толық көруге болады. Қышыма кене адамның терісіне еніп, денені қышытады, себебі оның түлеген кездегі қабыршақтары мен бөлінді заттары денеге сіңеді. Қышыма кене мал денесін де жайлап, адамға көбінесе жылқыдан жұғады. Қышыма кененің әре-кетінен денеде қотыр пайда болады. Адам немесе мал қотырдан мазасызданып, арып-талып, әлсірейді.
Қотырды денеге дәрі-дәрмек жағу арқылы емдейді. Малдардың қотырын емдегенде ерекше газ камерасына ұстайды. Бұл үшін малды басын далада қалдырып, мойнынан қатты қысып тұратындай тетік жасайды да, паразитті өлтіретін улы күкіртті ангидридпен ыстайды. Ауыл шаруашылық жануарлар мен өсімдіктердің зиянкестері.
Кенелер азық-түлік қорьш бүлдіріп, ауыл шаруашылығына үлкен зиян келтіреді. Микроскоппен ғана көруге болатын өте ұсақ кенелер, мысалы, қамба кенесі, сүтсірне кенесі азық-түлікті орынсыз ысырапқа ұшыратады. Әсіресе қамба кенесінің зияны қисапсыз. Ол қамба ылғалданғанда өте тез көбейеді де, астық пен ұнды жеп, оны шірік иісті сұр затқа айналдырады.
Мамықкенелер құстардың денесінде мекендеп, әкаяқ (әсіресе-тауыққа) ауруын туғызады. Мұндайда сирақтағы қабыршақтар қопсып, аяқта ақшыл томпақтар түзіледі де, ұлпа тіршілігін жояды, Сөйтіп, тауық саусағын қимылдата алмай, ақыры өледі. Бұл ауруды ақшыл томпақтарға қарамай немесе креолин жағып емдеуге болады.
Үй хайуанаттары тері кенелерінен де зардап шегеді. Бұлар қышыма кенеден ірірек—1 мм шамасындағы жәндіктер. Теріге жабысып алып, малдың қанын сорғанда, жануар тынышсызданып, оның терісі қабынады, қотырға айналады. «Қотырды қаси берсең - қаны шығар. Киімді қаға берсең — шаңы шығар» демекші, терінің жүні ғана түсіп қоймай, мал азып, титықтайды. Тері кенесінен қутқару үшін қойды жүнін қырыққаннан соң креолинді суға тоғытады.
«Қансигек» ауруы мал шаруашылығына орасан зор зиян келтіреді. Мысалы, Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарында осы аурудың зардабынан малдардың 80 проценті шығынға ұшырайды. Аурудың ғылыми атауы — пироплазмоз. Ауру белгілері: малдың дене температурасы 41—42°С-ге дейін көтеріліп тыныш-сызданады, жүректің және асқазан жолының бұзылуы нәтижесінде қан сиеді, мал әлсіреп, ариды. Ауруды тасымалдаушы — жайылым кенесінің нәзікбас кене деген түрі. Жайылымда мекендейтін нәзікбас кенелер мамыр-тамыз айларында өте көбейіп кетеді де, мал осы мезгілде «қансигек» ауруына жиі ұшырайды.
Бұл кенелер қорексіз 9 ай тіршілік ете алады, сондықтан кенелерді кездестірген жайылымнан малды 9 айдай кенесіз басқа табынға ауыстырса, мал пироплазмозбен ауырмайтын болады.
Құрт пішінді, мөлшері 0,1—0,2 миллиметрден аспайтын ұсақ берішкенелер әр түрлі өсімдіктердің шырынын сорып, олардың ұлпасын және мүшелерін зақымдайды, сөйтіп өсімдік денесінде беріш түзіледі.Дене тұрқы бір миллиметрге жетер-жетпес алма кенесі алма, алхоры, шие, кейде алмұрт ағаштарына зиян келтіреді. Үрықтанған кененің аналығы ағаш қабығының астында қыстап, сәуір айында қоректенуге шығады, бүршік жарып келе жатқан жапырақтармен қоректеніп, соған жұмыртқалайды. Алма кенесі жаз бойы 7—9 рет ұрпақ береді. Бұларды жеміс ағашы гүлдеп болған соң және жапырақта 2- 4 дара кене байқалған жағдайда дәрілеу арқылы жоюға болады.
Мәдени өсімдіктер зиянкестерінің бірі — өрмеккене. Мөлшері 0,2—1,0 миллиметрден аспайтын кішкене кенелердің тұтқыаяқтарында өрмек бездері болады.
Бұлар бақ, бау, қозалы және жылыхана өсімдіктеріне орасан зор зиян келтіреді. Кенелер өсімдік жапырағынан шырын сорып, олардың өсіп - өнуіне кедергі келтіреді, сөйтіп әлсізденген өсімдік солады. Ұрықтанған аналық кенелен қыркүйек – қараша айларында қыстамаға жатып, ағаш немесе өсімдік бүрі жапырақ жайғанда қыстаған орындарынан шығады. Алма кенелері сияқты бұларға да қарсы күрес шарасы жүргізіледі.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Биология / Жалпы редакциясын басқарған профессор Е. Арын – Павлодар: 2007 - 1028 б. ISBN 9965-08-286-3
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: «Атамұра» баспасы, 2007. ISBN 9965-34-607-0
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kene Acarina ormekshitәrizdiler klasynyn bir otryady Keneler Қazbalyk aukymy Early Devonian Recent PreK K O S D Kr P T Yu B Pg Nsp Dүniesi Zhamagaty Kishi zhamagaty ChelicerataTaby ӨrmekshitәrizdilerKishi taby Acari 1817and see textKene Қazakstanda 3 otryad tarmagy akariformdy zhәne az zerttelgen pishendik keneler 10 tukymdasy 58 tuysy 236 tүri kenelerinin 51 kenelerinin 100 kyzyl deneli kenelerdin 24 kamba kenelerinin 52 argas kenelerinin 9 tүri bar Respublikanyn barlyk onirine ken taragan Zher betinde tenizde tushy suda tirshilik etedi al zhyrtkysh zhәne osimdikkorekti keneler zher kyrtysynda ormandagy agash tүbinde osimdik betinde in men uya ishinde mekendejdi Dene kurylysy pishini men tүsi әr tүrli uzyndygy 1 0 30 mm Zhuptaskan 1 2 kozi bolady kozsizderi de kezdesedi Dernәsilinin 6 3 zhup ayagy ereseginin 8 4 zhup ayagy bar Terisi ne kenirdegi arkyly tynys alady Kejbir tүrlerinde erkegi men urgashysynyn zhynys ajyrmashylygy ajkyn belgilengen zhynystyk dimorfizm Ұryk shashu ne ishtej uryktanu arkyly osip onedi Partenogenez erkek kenelerdin katysynsyz arkyly da kobejedi Arasynda zhumyrtka salatyndary da tiri tuatyndary da bar Kejbir keneler barlyk damu satylarynan zhumyrtka algashky dernәsil dernәsil nimfa eresek kene otedi endi bireuleri kejbir satylardan otpejdi Kene adam zhanuar zhәne osimdik paraziti adamga malga siyakty tabigi oshakty aurular kozdyrgyshtaryn taratady iksod zhәne keneleri mal denesinde kan soryp tirshilik etetin taspa kurttardyn aralyk iesi astyk ziyankesteri adam men maldy kotyrga kyzyl deneli kene shaldyktyrady Keneni kurtu үshin akaricidter men bioliogiyalyk әdister koldanylady Kenelerdi zerttejtin gylym salasy akarologiya dep atalady Keneler Acarina ormekshi tәrizdilerdin 3 otryadyn biriktiredi Deneleri 0 05 ten 13 mm zhetedi tojyngan kan sorgysh kene denesi 30 mm dejin ulgayady Dene bolikteri birtutas bolyp birikken Dernәsilderinyn 3 zhup nimfalary men imagosynyn 4 zhup ayaktary bar Denesimen kozgalmaly kosylgan pedipalpalary kүrdeli auyz mүshesin baska uksas kurajdy Helicerlarynyn syrt pishini әrtүrli pedipalpalary kene karmalagyshtaryn kurajdy Sezim mүsheleri denesindegi koptegen kyltanaktary lira tәrizdi mүsheleri men kozderi Tarmaktalgan kenirdek tәrizdi tynys mүshelerimen al kejbir tүrleri terisi arkyly tynystajdy Keneler dara zhynysty buynayaktylar Olarda zhynystyk dimorfizm ajkyn bajkalady Kene otryadtary shopshi keneleri en zhabajy satydagylary Ol zher sharynyn zhyly ajmaktarynyn ormandy zherlerin mekendejdi Bular ote usak topyrak betindegi zhyrtkyshtar Akariformdyk keneler denesi ekige proterosomaga aldyngy zhup ayagy men auyz apparaty zhәne gisterosomaga kursagy men artky zhup 2 ayagy bolingen parazitiformdyk keneler denesi kursak pen baskeudeden turady Onyn 4 zhup ayagymen auyz apparaty basy bar Akariformdyk keneler kuramynda kora kyshyma kotyr zhүn kauyrsyn su ormek sauyttylar berishkeneleri bar Togysharformdyk keneler kuramyna iksodid argazid zhәne gamazidter engen Keneler dermatitter kotyr aurularyn tugyzady Қan sorgysh keneler koptegen auru kozdyrushylaryn tasymaldajdy encefapitter tulyaremiya sibir zharasy t b Keneler koptegen taspa kurttardyn aralyk ieleri anoplocefalidter Keneler sonymen katar dәndi dakyldarmen onimderinin ziyankesteri Keneler nagyz parazit zhәndikterKene Keneler ormekshitәrizdesterge zhatatyn usak zhәndikter Olar topyrakta orman toseminde әr tүrli uyalarda inderde osimdikterde tushy sularda tenizderde tirshilik etedi Sondaj ak parazittik zholmen tirshilik etetin kenelerdin 20 mynnan astam tүri bar dep esepteledi Bulardyn turky 0 05 13 mm shamasynan aspajdy Tek kanga tojgan kene molsherinin 30 millimetrge dejin zhetui mүmkin Kopshilik kenelerdin medicinalyk zhәne maldәrigerlik salala mәni bar Olar birkatar kauipti aurulardy zhanuarlardan adamga tasymaldauga bejimdelgen Sondyktan adam men auruga shaldyktyrady Astyk zhәne un koryn ysyrap etip bүldiretin de keneler toby bar Kejbir kenelerdin parazittik tirshilik etu әserinen mәdeni osimdikterdin tүsimi kemidi Tipti ose almaj kalady Degenmen kuragan osimdik kaldyktaryn shiritu arkyly topyrak kunarlylygyn arttyratyn da keneler bolady Kenelerdin san aluan toptary bar zhajylym kenesi astyk kenesi kamba kenesi ormekkene berishkene mamykkene shashkene Kenelerdin dene boligi ormekshilerden ozgeshe Tek karapajym kurylymy kenelerde gana bolmasa ozgelerinde үsh bolik bas kokirek kursak tutasyp bitisken Sondyktan kene denesinen bul bolikterdi azhyratu kiyn Kenenin dernәsili alty ayakty Al eresek kenelerde segiz ayak bolady Tek berishkene gana tort ayakty Tutkyayaktardyn negizi birige kelip denege zhalgasady Sojtip kimyldajtyn auyz mүshesi tүziledi Bul syrttaj karaganda kenenin kishkene basy tәrizdenip bajkalady Birak bul denenin bas boligi bolyp sanalmajdy Kenenin auyz mүshesi koregine bajlanysty tүrlishe kuralady Қatty zatpen korektenetin kenenin auzy kemirushi sujyk zatpen korektenetinderdiki shanshyp soruga bejimdeledi Kene zhabynyndagy kyltanaktary arkyly sezedi Terisi nemese demtүtikteri arkyly tynys alady Keneler dara zhynysty zhәndikter zhumyrtka arkyly kejbireui tirilej tuyp kobejedi Kenenin damuy baska ormekshitәrizdesterden erekshe Zhumyrtkadan үsh zhup ayagy bar dernәsil pajda bolady Ol zhynys zhүjesi zhok segiz ayakty nimfaga ajnalady Nimfadan eresek kene shala tүrlenip damidy Caption text Nimfa grektin nimfe degen sozine negizdeledi kuyrshak satysynan otpej shala tүrlenip damityn buynayaktylardyn dernәsili Mysaly kenelerdin dernәsili kuyrshaksyz tүrlenip eresek kenege birtindep auysady Zhajylym keneleri adam terisinde zhabajy zhanuarlar men auyl sharuashylyk maldarynda parazittik tirshilik etedi Kene zhәne onyn dernәsili damu barysynda әr tүrli zhanuarlardy ielenedi Sogan bajlanysty bir ieli eki ieli zhәne үsh ieli keneler bolady Dernәsil eresek kene bolganga dejin bir zhanuardy iemdense bir ieli al dernәsil men nimfa bir zhanuarda eresek kene baska zhanuarda parazittik etse eki ieli dernәsil kezinde bir zhanuarda nimfaga ajnalgan son ekinshi zhanuarda zhәne eresek kenege ajnalgan son үshinshi zhanuarda parazittik etse үsh ieli keneler tobyna zhatady Mysaly it kenesi үsh ieli zhәndik Onyn dernәsili kanga tojyp alyp zherge tүsedi tүlejdi de nimfaga ajnalady Limfa koregin baska zhanuardan tabady Budan son nimfa ol iesinde tirshiligin toktatyp zherge tүsedi Zhynystyk zhүjesi zhetilgen eresek kenege ajnalady Eresek kene tagy bir zhanuarga zhabysady Sojtip kene damu barysynda үsh zhanuardy iemdenedi Tajgalyk kene adamga en kauipti auru encefalit mi auruy auruyn zhuktyrady Tabigatta tajga kenesi әr tүrli zhanuarlardyn denesinde ornygady Sorgan kany arkyly bir zhanuardan ekinshi zhanuarga encefalit kozdyrgyshyn taratady Birak budan zhanuar auyrmajdy Osylaj tabigatta auru kordasy pajda bolady Kene encefalitinin virusy tasymaldaushy zhәndik arkyly taralatyn kozdyrgysh Kene dernәsili nimfasy zhәne eresek tүri belgili bir aumakta bir zhanuarlardan ekinshi zhanuarlarga uzak uakyt ajnalymda bolady Zhukpa kozdyrgyshy saktalatyn osyndaj aumak kandaj bolsa da bir aurudyn tabigi kordaly dep atalady Tasymaldanatyn aurulardyn tabigi kordasy turaly teoriyany akademik Evgenij Nikanorovich Pavlovskij zhәne onyn shәkirtteri zhasady Қazakstanda bul salala akademik Illarion Grigorevich Galuzo zhәne professor M M Remencova kop үles kosty Adam үshin kyshyma kene ote kauipti zhәndik Onyn molsheri 0 2 0 5 millimetrden aspajdy Sondyktan ulgajtkysh әjnek arkyly gana tolyk koruge bolady Қyshyma kene adamnyn terisine enip deneni kyshytady Bul kubylys onyn tүlegen kezdegi kabyrshaktary men bolindi zattarynyn denege sinuinen bolady Қyshyma kene mal denesinde zhajlap adamga kobinese zhylkydan zhugady Қyshyma kenenin әreketinen denede kotyr pajda bolady Adam nemese mal kotyrlan mazasyzdanip aryp talyp әlsirejdi Қotyrdy denege dәri dәrmek zhagu arkyly em dejdi Maldardyn kotyryn emdegende erekshe gaz kamerasyna ustajdy Bul үshin maldyn basyn syrtta kaldyryp mojnynan katty kysyp turatyndaj tetik zhasajdy Al parazitti oltiretin uly zatpen ystajdy Kene Keneler auyl sharuashylyk zhanuarlar men osimdikterdin ziyankesteri Keneler azyk tүlik koryn bүldirip auyl sharuashylygyna үlken ziyan keltiredi Mikroskoppen gana koruge bolatyn ote usak keneler kamba sүtsirne kenesi azyk tүlikti orynsyz ysyrapka ushyratady Әsirese kamba kenenin ziyany kisapsyz Ol kamba ylgaldanganda ote tez kobejedi Sojtip astyk pen undy zhep ony shirik iisti sur zatka ajnaldyrady Mamykkeneler kustardyn denesinde mekendep әkayak әsirese tauykta auruyn tugyzady Mundajda siraktagy kabyrshaktar kopsyp ayakta akshyl tompaktar tүziledi de ulpa tirshiligin zhoyady Sojtip tauyk sausagyn kimyldata almaj akyry oledi Bul aurudy akshyl tompaktarga karamaj nemese kreolin zhagyp emdeuge bolady teri kenelerinen de zardap shegedi Bular kyshyma kenedej irirek 1 mm shamasyndagy zhәndikter Kene terige zhabysyp alady Ol maldyn kajyn sorganda zhanuar tynyshsyzdanyp onyn terisi kabynady kotyrga ajnalady Қotyrdy kasi bersen kany shygar Kiimdi kaga bersen shany shygar demekshi terinin zhүni tүsedi Sodan mal azyp tityktajdy Teri kenesinen kutkaru үshin kojdy zhүnin kyrykkannan son kreolindi suga togytady Қansigek auruy elimizdegi mal sharuashylygyna orasan zor ziyan keltiredi Mysaly Almaty Zhambyl Tүrkistan oblystarynda osy aurudyn zardabynan maldardyn 80 pajyzy shygynga ushyrajdy Aurudyn gylymi atauy piroplazmoz Auru belgileri maldyn dene temperaturasy 41 42S ge dejin koterilip tynyshsyzdanady zhүrektin zhәne askazan zholy buzylyp kan aralas zәr shygarady mal әlsirep aridy Aurudy tasymaldaushy zhajylym kenesinin nәzikbas kene degen tүri Zhajylymda mekendejtin nәzikbas keneler mamyr tamyz ajlarynda ote kobejt ketedi Sondyktan mal osy mezgilde kansigek auruyna zhii ushyrajdy Bul keneler koreksiz 9 aj tirshilik ete alady Mundajda keneler kezdesken zhajylymnan maldy 9 ajdaj baska kenesiz tabynga auystyru kerek Sonda mal piroplazmozben kene arkyly zhүgatyn auru auyrmajtyn bolady Қurt pishindi molsheri 0 1 0 2 millimetr den aspajtyn usak berishkeneler әr tүrli osimdikterdin shyrynyn sorady Olardyn ulpasyn zhәne mүshelerin zakymdajdy Sojtip osimdik denesinde berish shorlangan isik tүziledi Alma kenesi lat Eriophyes mali turky bir millimetrge zheter zhetpes usak zhәndik Ol alma alhory shie kejde almurt agashtaryna ziyan keltiredi Ұryktangan kenenin analygy agash kabygynyn astynda kystajdy Sәuir ajynda korektenuge shygady Bүrshik zharyp kele zhatkan zhapyraktarmen korektenip sogan zhumyrtkalajdy Alma kenesi zhaz bojy 7 9 ret urpak beredi Bulardy zhemis agashy gүldep bolgan son zhәne zhapyrakta kenenin 2 4 daragy bajkalgan zhagdajda dәrileu arkyly zhoyuga bolady Mәdeni osimdikter ziyankesterinin biri ormekkene Molsheri 0 2 1 0 millimetrden aspajtyn kishkene kenelerdin tutky ayaktarynda ormek bezderi bolady Bular bak bau kozaly zhәne zhylyhana osimdikterine orasan zor ziyan keltiredi Keneler osimdik zhapyragynan shyryn sorady Sondyktan osimdik onip ose almajdy Sojtip әlsizdengen osimdik solady uryktangan analyk keneler kyrkүjek karasha ajlarynda kystamaga zhatady Olar agash nemese osimdik bүri zhapyrak zhajganda kystagan oryndarynan shygady Alma keneleri siyakty bularga da karsy kүres sharasy zhүrgiziledi Kenenin ziyanyKeneler Bular ormekshitәrizdi usak zhәndikter topyrakta orman toseminde әr tүrli uyalarda inderde esimdikterde tushy sularda tenizderde tirshilik etedi Sondaj ak parazittik zholmen tirshilik etetin kenelerdin 20 mynnan astam tүri bar dep esepteledi Bulardyn dene molsheri 0 05 13 mm shamasynan aspajdy Tek kanga tojgan kene molsheri 30 millimetrge dejin zhetui mүmkin Kopshi lik kenelerdin medicinalyk zhәne maldәrigerlik salada mәni bar Olar birkatar kauipti aurulardy uzak saktap zhanuarlardan adamga tasymaldauga bejimdelgendikten adam men үj hajuanattaryn auruga shaldyktyrady Astyk zhәne un koryn ysyrap etip bүldiretin de keneler toby bar Kejbir kenelerdin parazittik tirshilik etu әserinen madeni osimdikterdin tүsimi kemip tipti ose almaj kalady Degenmen kuragan osimdik kaldyktaryn shiritu arkyly topyrak kunarlygyn arttyratyn topyrakga tirshilik etegin de keneler bolady Kenelerdin әr turli ekologiyalyk ortada tirshilik etui olardyn meken etu ortasynyn aluan tүrliligin zhene biologiyalyk erekshelikterin dәleldejdi Mysaly zhajylym kenesi su kenesi astyk kenesi kamba kenesi ormekkene berishkene mamykkene shashkene degen san aluan toptary bar Kenelerdin dene boligi ormekshilerden ozgeshe Tek karapajym kurylysty kenelerde gana bolmasa kene denesindegi үsh bolik bas kokirek kүrsak tutasyp bitisken sondyktan kene denesinen bүl bolikterdi azhyratu kiyn Kenenin dernәsili alty ayakty eresek keneler segiz ayakty bolyp keledi tek berishkenede tort ayak bolady Tutkyayaktardyn negizi birige kelip denege zhalgasu arkyly kimyldajtyn auyz mүshesi tүziledi bul syrttaj karaganda kenenin kishkene basy tәrizdenip bajkalady birak bul denenin bas boligi bolyp sanalmajdy Kenenin auyz mүshesi koregine bajlanysty tүrlishe kuralady Қatty zatpen korektenetin kenenin auzy kemirushi sujyk zatpen korektenetinderdiki shanshyp soruga bejimdeledi Kene zhabynyndagy kyltanaktary arkyly zhәne lira tәrizdi mүshelerimen sezedi terisi nemese demtүtikteri arkyly tynys alady Keneler dara zhynysty zhәndikter zhumyrtka arkyly kejbireui tirilej tuyp kobejedi Kenenin damuy baska ormekshitәrizdilerden erekshe Zhumyrtkadan үsh zhup ayagy bar dernәsil al odan zhynys zhүjesi zhok segiz ayakty nimfa nimfadan eresek kene shala tүrlenip damidy Zhajylym keneleri adam terisinde zhabajy zhanuarlar men auylsharuashylyk maldarynda parazittik tirshilik etedi Kene zhәne onyn dernәsili damu barysynda әr tүrli zhanuarlardy ielenedi Sogan bajlanysty bir ieli eki ieli zhәne үsh ieli keneler bolady Dernәsil eresek kene bolganga dejin bir zhanuardy iemdense bir ieli al dernәsil men nimfa bir zhanuarda eresek kene baska zha nuarda parazittik etse eki ieli dernәsil kezinde bir zhanuarda nimfaga ajnalgan son ekinshi zhanuarda zhәne eresek kenege ajnalgan son үshinshi zhanuarda parazittik etse үsh ieli keneler tobyna zhatady Mysaly it kenesi үsh ieli zhәndik Onyn dernәsili kanga tojyp alyp zherge tүsedi de tүlep baryp nimfaga ajnalady al nimfa koregin baska zhanuardan tabady Nimfa da ol iesinde tirshiligin toktatyp zherge tүsedi de zhynystyk zhүjesi zhetilip eresek kenege ajnalady Eresek kene tagy bir zhanuarga zhabysady sojtip kene damu barysynda үsh zhanuardy iemdenedi It kenesi zhәne tajga kenesi adamga en kauipti auru encefalitti zhuktyrady Bular tabigagga әr tүrli zhanuarlardyn denesinde ornygyp bir zhanuardan ekinshi zhanuarga sorgan kany arkyly encefalit kozdyrgyshyn taratady birak budan zhanuar auyrmajdy Sojtip tabigatta auru kordasy pajda bolady Tasymalshy zhәndik arkyly taralatyn kozdyrgysh mysaly kene encefalitinin vi rusy nemese oba tayakshasy belgili bir territoriyada bir zhanuarlardan ekinshi zhanuarlarga kene dernәsili nimfasy zhәne eresek tүrimen uzak uakyt ajnalymda bolady Infekciya kozdyrgyshy saktalatyn osyndaj territoriya kandaj bolsa da bir aurudyn tabigi kordasy dep atalady Tasymaldanatyn aurulardyn tabigi kordasy turaly teoriyany akademik Evgenij Nikanorovich Pavlovskij zhәne onyn shәkirtteri zhasady Қazakstanda bul salada akademik Illarion Grigorevich Galuzo zhәne professor M M Remencova kop үles kosty Adam үshin kyshyma kene ote kauipti zhәndik Onyn molsheri 0 2 0 5 millimetrden aspajdy sondyktan ulgajtkysh әjnek arkyly gana tolyk koruge bolady Қyshyma kene adamnyn terisine enip deneni kyshytady sebebi onyn tүlegen kezdegi kabyrshaktary men bolindi zattary denege sinedi Қyshyma kene mal denesin de zhajlap adamga kobinese zhylkydan zhugady Қyshyma kenenin әre ketinen denede kotyr pajda bolady Adam nemese mal kotyrdan mazasyzdanyp aryp talyp әlsirejdi Қotyrdy denege dәri dәrmek zhagu arkyly emdejdi Maldardyn kotyryn emdegende erekshe gaz kamerasyna ustajdy Bul үshin maldy basyn dalada kaldyryp mojnynan katty kysyp turatyndaj tetik zhasajdy da parazitti oltiretin uly kүkirtti angidridpen ystajdy Auyl sharuashylyk zhanuarlar men osimdikterdin ziyankesteri Keneler azyk tүlik korsh bүldirip auyl sharuashylygyna үlken ziyan keltiredi Mikroskoppen gana koruge bolatyn ote usak keneler mysaly kamba kenesi sүtsirne kenesi azyk tүlikti orynsyz ysyrapka ushyratady Әsirese kamba kenesinin ziyany kisapsyz Ol kamba ylgaldanganda ote tez kobejedi de astyk pen undy zhep ony shirik iisti sur zatka ajnaldyrady Mamykkeneler kustardyn denesinde mekendep әkayak әsirese tauykka auruyn tugyzady Mundajda siraktagy kabyrshaktar kopsyp ayakta akshyl tompaktar tүziledi de ulpa tirshiligin zhoyady Sojtip tauyk sausagyn kimyldata almaj akyry oledi Bul aurudy akshyl tompaktarga karamaj nemese kreolin zhagyp emdeuge bolady Үj hajuanattary teri kenelerinen de zardap shegedi Bular kyshyma keneden irirek 1 mm shamasyndagy zhәndikter Terige zhabysyp alyp maldyn kanyn sorganda zhanuar tynyshsyzdanyp onyn terisi kabynady kotyrga ajnalady Қotyrdy kasi bersen kany shygar Kiimdi kaga bersen shany shygar demekshi terinin zhүni gana tүsip kojmaj mal azyp tityktajdy Teri kenesinen kutkaru үshin kojdy zhүnin kyrykkannan son kreolindi suga togytady Қansigek auruy mal sharuashylygyna orasan zor ziyan keltiredi Mysaly Almaty Zhambyl Ontүstik Қazakstan oblystarynda osy aurudyn zardabynan maldardyn 80 procenti shygynga ushyrajdy Aurudyn gylymi atauy piroplazmoz Auru belgileri maldyn dene temperaturasy 41 42 S ge dejin koterilip tynysh syzdanady zhүrektin zhәne askazan zholynyn buzyluy nәtizhesinde kan siedi mal әlsirep aridy Aurudy tasymaldaushy zhajylym kenesinin nәzikbas kene degen tүri Zhajylymda mekendejtin nәzikbas keneler mamyr tamyz ajlarynda ote kobejip ketedi de mal osy mezgilde kansigek auruyna zhii ushyrajdy Bul keneler koreksiz 9 aj tirshilik ete alady sondyktan kenelerdi kezdestirgen zhajylymnan maldy 9 ajdaj kenesiz baska tabynga auystyrsa mal piroplazmozben auyrmajtyn bolady Қurt pishindi molsheri 0 1 0 2 millimetrden aspajtyn usak berishkeneler әr tүrli osimdikterdin shyrynyn soryp olardyn ulpasyn zhәne mүshelerin zakymdajdy sojtip osimdik denesinde berish tүziledi Dene turky bir millimetrge zheter zhetpes alma kenesi alma alhory shie kejde almurt agashtaryna ziyan keltiredi Үryktangan kenenin analygy agash kabygynyn astynda kystap sәuir ajynda korektenuge shygady bүrshik zharyp kele zhatkan zhapyraktarmen korektenip sogan zhumyrtkalajdy Alma kenesi zhaz bojy 7 9 ret urpak beredi Bulardy zhemis agashy gүldep bolgan son zhәne zhapyrakta 2 4 dara kene bajkalgan zhagdajda dәrileu arkyly zhoyuga bolady Mәdeni osimdikter ziyankesterinin biri ormekkene Molsheri 0 2 1 0 millimetrden aspajtyn kishkene kenelerdin tutkyayaktarynda ormek bezderi bolady Bular bak bau kozaly zhәne zhylyhana osimdikterine orasan zor ziyan keltiredi Keneler osimdik zhapyragynan shyryn soryp olardyn osip onuine kedergi keltiredi sojtip әlsizdengen osimdik solady Ұryktangan analyk kenelen kyrkүjek karasha ajlarynda kystamaga zhatyp agash nemese osimdik bүri zhapyrak zhajganda kystagan oryndarynan shygady Alma keneleri siyakty bularga da karsy kүres sharasy zhүrgiziledi DerekkozderҚazak enciklopediyasy Oryssha kazaksha tүsindirme sozdik Biologiya Zhalpy redakciyasyn baskargan professor E Aryn Pavlodar 2007 1028 b ISBN 9965 08 286 3 Biologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura baspasy 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz