Энцефалит

Энцефалит (гр. enkephalos) — ауру тарататын микроорганизмдердің салдарынан мидың қабынуы.

Энцефалиттің қоздырғыштары: әр түрлі вирустар (арбовирустар, энтеровирустар, қызылша, қызамық, шешек, ұшық вирустары, т.б.), бактериялар (бруцеллалар, спирохеттер, туберкулез микобактериялары, стрептококк, т.б.), риккетсиялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдар (амеба, токсоплазма, трипаносома, т.б.), гельминттер (трематодалар, цестодтар, т.б.). Энцефалиттер патол. процестің дамуына қарай біріншілік Энцефалит және екіншілік Энцефалит болып бөлінеді. Біріншілік Энцефалиттің дамуына әдетте вирусты аурулар әсер етеді. Аурудың бұл түрі маусымдық таралу ерекшелігімен сипатталады. Бұған жылдың белгілі бір кезеңінде инфекция тарататын жәндіктердің (кене, маса) белсенді болуы ықпал етеді. Осыдан кене энцефалиті, маса Энцефалиті, энцефаломиелит, т.б. аурулар туады. Екіншілік Энцефалиттің дамуына әр түрлі жұқпалы аурулардың асқынуы әсер етеді. Мыс., безгек Энцефалиті, бөртпе сүзек Энцефалиті, тұмау, шешек, қызылшадан кейінгі асқынулар. Энцефалитпен ауырған адамның дене қызуы көтеріледі, әлсізденіп, ұйқысы келе береді, басы ауырып, кейде лоқсып құсады. Ал ауру асқынғанда адам есінен айрылып, сандырақтайды, галлюцинация пайда болып, денесі тартылып, жиі-жиі ұстама болады. Энцефалиттің түріне қарай науқас адам жазылып кетеді немесе ұзақ жылдар бойы қол-аяғы әлсіз болып, жүріс-тұрысы бұзылады, әр түрлі икемсіз қимыл қозғалыстар пайда болып, денесінде салдану, тырысып қалу байқалады. Энцефалитпен ауырып жазылған адамдар тез шаршағыш келеді, басының жиі ауырып, дұрыс ұйықтамауы, еске сақтау қабілетінің нашарлауы бірнеше жылға созылады. Аурудың диагнозы вирусол., бактериол. және серол. зерттеулердің қорытындысымен қойылады. Кейде электрфиз., рентгенол. және радиоизотоптық әдістер – , вентрикулография, реоэнцефалография, гамма-томография, т.б. қолданылады. Ауруды емдеу Энцефалиттің түріне байланысты жүргізіледі. Ауру асқынғанда, науқасты ауруханада емдейді.

Жіктелуі

Энцефалиттер этиологиялық факторларға , клиникалық көріністерге және ағым ерекшеліктеріне байланысты жіктеледі.

• Этиологиясы мен пайда болу мерзімдері бойынша:
  • біріншілік энцефалиттер (вирустық, микробтық және риккетсиялық)
  • екіншілік энцефалиттер (экзантемадан кейінгі, вакцинациядан кейінгі, бактериялық және паразиттік, демиелинизациялаушы).

• Аурудың даму түрі мен ағымы бойынша:

өте  жедел, жедел, жеделдеу, созылмалы, қайталанатын.

• Зақымдану ошағына байланысты:

кортикальды, субкортикалық, бағаналы, церебральды зақымданумен.

• Таралуы бойынша:
  • лейкоэнцефалит (ақ заттың қатысуымен);
  • полиэнцефалит (сұр заттың қатысуымен);
  • паненцефалит.

• Морфологиялық белгілері бойынша:
  • некротикалық;
  • геморрагиялық.

• Аурудың ауырлығына байланысты энцефалит бөлінеді:

орташа ауырлықтағы, ауыр, өте ауыр.

• Басым локализацияға байланысты энцефалиттер бөлінеді:
  • бағаналы;
  • церебральды;
  • мезенцефалиялық;
  • диенцефалиялық.

Аурудың барысы

Аурудың инкубациялық кезеңі 5-тен 15 күнге дейін созылады. Ауру кенеттен тез дамитын жалпы инфекциялық белгілерден басталады. Продромальды құбылыстар тез шаршау, жалпы әлсіздік, ұйқышылдық, жұмысқа қабілеттілігінің төмендеуі түрінде байқалуы мүмкін. Кейде диплопия, көру өткірлігінің төмендеуі, сөйлеу бұзылыстары, дизуриялық бұзылулар кездеседі. Аурудың бірінші күнінде фебрильді қызба пайда болады, екінші күннен бастап денедегі ыстық сезімімен немесе қалтыраумен, жедел бас ауруымен, құсумен, қатты әлсіздікпен, сынумен, миалгиямен, бет гиперемиясымен және конъюнктивитпен, брадикардиямен, тахикардиямен, тахипноэмен бірге жүреді. Көбінесе коматозды күй, петехиальды экзантема дамиды, бұл сананың өзгеруімен бірге жүреді. Аурудың клиникалық көрінісінде бір-бірімен біріктірілуі мүмкін бірнеше синдромдар бар.

Инфекциялық-токсикалық синдром, неврологиялық бұзылулардың минимумымен жалпы интоксикация белгілерінің басым болуымен сипатталады. Перифериялық қанның көрінісінде ЭТЖ 20-25 мм/сағ дейін жоғарылауы, гемоглобин мен эритроциттер санының жоғарылауы, лейкоциттер формуласының солға жылжыуы, жас формаларға дейін, яғни нейтрофильді лейкоцитозға күрт ауысуымен анықталады.

Менингеальды синдром серозды менингит түріне сәйкес жүреді. Сондай-ақ, конвульсиялық, бульбарлы, коматозды (өлім-жітімнің 90%), летаргиялық, аментивті-гиперкинетикалық және гемипаретикалық синдромдармен көрінеді. Аурудың ауырлығы және оның көріністерінің полиморфизмі, мидың зақымдану ерекшеліктеріне байланысты. Аурудың белгілері аурудың басталуынан бастап 3-5-ші күні ең жоғары қарқындылыққа жетеді. Көбінесе аурудың бірінші аптасында, өлім-жітім 40-70% құрайды. Тірі қалғандар ұзақ мерзімді астениялық шағымдармен өте баяу қалпына келеді.

Емдеу жолдары

Энцефалиттің емі бірнеше терапияның комплексімен жүргізіледі.

Патогенетикалық терапия

Патогенетикалық терапия бірнеше бағыттарды қамтиды:

• дегидратация және мидың ісінуімен күресу (маннитол 10-20% 1-1,5 Г/кг көктамыр ішіне ерітінді; фуросемид көктамыр ішіне немесе бұлшықет ішіне 20-40 мг; ацетазоламид);
• десенсибилизация (хлоропирамин, клемастин, дифенгидрамин);
• гормондық терапия-дегидратациялық, қабынуға қарсы, десенсибилизациялық әсерге ие ,сонымен қатар бүйрек үсті безінің қыртысын функционалды сарқылудан қорғайды (4-5 күн ішінде импульстік терапия әдісімен тәулігіне 10 мг/кг дейін преднизолон; дексаметазон көктамыр ішіне немесе бұлшықет ішіне тәулігіне 16 мг, әр 6 сағат сайын 4 мг);
• микроциркуляцияны жақсарту (декстранның изотоникалық ерітіндісі көктамыр ішіне тамшылатып;
• антигипоксанттар (этилметилгидроксипиридин сукцинаты және т. б.);
• гомеостазды және су-электролит балансын сақтау (парентеральды және энтеральды тамақтану, декстроза, декстран, калий хлориді);
• ангиопротекторлар (гексобендин + этамиван + этофиллин, винпоцетин, пентоксифиллин және т. б.);
• жүрек-қан тамырлары ауруларын емдеу (жүрек гликозидтері, вазопрессорлар, камфора, сульфокамфокаин, глюкокортикоидтар);
• тыныс алуды қалыпқа келтіру (тыныс алу жолдарының өткізгіштігін сақтау, гипербариялық оксигенация, оттегі терапиясы, қажет болған жағдайда трахеостомия немесе интубация;
• ми метаболизмін қалпына келтіру (витаминдер, мал қыртысының полипептидтері, пирацетам және т. б.);
• қабынуға қарсы препараттар (салицилаттар, ибупрофен және т. б.)[5]

Этиотропты терапия

Вирустық энцефалиттердің этиотропты терапиясы вирусқа қарсы препараттарды — вирустың көбеюін кешіктіретін нуклеазаларды қолдануды қамтиды. Интерферон альфа-2, ауыр жағдайларда рибавиринмен бірге тағайындалады. РНҚ және ДНҚ вирустық энцефалитінде тилоронды қолдану тиімді. Кортикостероидтар (метилпреднизолон) импульстік терапия әдісі бойынша 3 күн ішінде көктамыр ішіне 10 мг/кг дейін қолданылады.

Симптоматикалық терапия

Симптоматикалық терапия өз кезегінде бірнеше бағытты қамтиды: антиконвульсантты және антипиретикалық емдеу, делириозды синдром терапиясы. Эпилепсиялық күйді жеңілдету үшін диазепам (декстроза ерітіндісінде 5-10 мг көктамыр ішіне), 1% натрий тиопенталының көктамыр ішіне ерітіндісі, фенобарбитал, примидон, ингаляциялық анестезия қолданылады. Дене температурасын төмендету үшін литикалық қоспалар, 2 мл 50% натрий метамизол ерітіндісі, дроперидол, ибупрофен қолданылады. Делирий синдромын емдеуде магний сульфатын, ацетазоламидті, литикалық қоспаларды тағайындаған жөн. Сананы қалыпқа келтіру үшін метаболикалық препараттар, биостимуляторлар, психиканы қалыпқа келтіру үшін-антидепрессанттар, транквилизаторлар қолданылады.

Алдын алу

Кене және маса энцефалитінің  жұқтыруының алдын алу шараларына, инфекция аймақтарында тұратын және/немесе жұмыс істейтін адамдарға алдын алу вакцинациясы ықтимал болып есептеледі. Кене энцефалитіне қарсы стандартты вакцинация, 3 вакцинацияны қамтиды және 3 жылға тұрақты иммунитет береді. Екіншілік энцефалиттердің алдын алу жұқпалы ауруларды уақтылы диагностикалауды және нақты емдеу жүргізуді қажет етеді.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том

Әдебиеттер

1. П. Я. Розенбах,. Энцефалит // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
2. А. П. Казанцев, В. С. Матковский. Справочник по инфекционным болезням. — Медицина, 1986. — 320 с.
3. Г.В. Архангельский. Практикум по невропатологии. — Медицина, 1967. — 215 с.
4. В.Н. Шток. Головная боль. — Медицина, 1987. — 304 с.
5. Ф.И. Комаров, Н.А. Преображенский. Справочник практического врача. — Медицина, 1982. — 656 с