Адығтар (черкестер) — Солтүстік Кавказдағы ежелгі туыстас тайпалардың ортақ атауы. Ортағасырлық Еуропа және Шығыс әдебиеттерінде шеркес деген атпен белгілі. Адығтарға жататын қазіргі кавказ халықтары — адыгейлер, қабардалар және шеркестер. Негізінен Қарашай-Черкесияда, Ставрополь, Краснодар өлкелерінде, Кабардин-Балқар және Адыгеяда, сонымен қатар Израильде, Египетте, Сирияда және Түркияда тұрады. Әлемде шамамен 2,7 миллион черкес (адық) тұрады. 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресей Федерациясында шамамен 718 000 адам болды.
Адығтар | |
Бүкіл халықтың саны | |
---|---|
2,5 млн.адам | |
Ең көп таралған аймақтар | |
Түркия | 1,5 млн. |
Ресей | 718 727 (2010) |
Иордания | 241 000 |
Сирия | 55 000 |
Ирак | 39 000 |
Тілдері | |
адығ тілі | |
Діні | |
сүннит бағытындағы ислам |
Тілі
Олар кавказ тілдері тобының солтүстік-батыс (абхаз-адыгей) тармағында сөйлейді. Материалдық және рухани мәдениеттерінде ұқсастықтар көп. Жазуы кириллицаға негізделген.
Діні
Сүннит бағытындағы ислам.
Тарихы
Адығтар тайпалары ертеден Солтүстік Кавказдың оңтүстік-батысы мен Қара теңіз жағалауын мекендеп келеді. Кубань бойындағы тайпалар ежелгі жазбаларда меот деген жинақтаушы атпен берілсе, Қара теңіз жағалауындағылары өз атауларымен көрсетіледі. Бұлардың ішінде зихи мен керкеттер этнонимі кейінірек жинақтаушылық мәнге ие болған. шамамен 5 ғасырда (10 ғасырларға дейін тіршілік етті) адығтар тайпалары одағын құрды. 10 ғасырдан бастап адығтар орыс жылнамаларында — касогтар, ал шығыс (араб және парсы) жазбаларында — кашактар, кешектер (“к-ш-к”) деп аталған. Моңғолдар жаулап алғаннан кейін (13 ғасырда) батыс әдебиетінде “зихи” термині сақталғанына қарамастан, адығтарды шеркес деп атау белең алды. 13-14 ғасырларда адығтардың бір бөлігі алғаш аландар мекендеген Терек өзенінің бойына жылжыса, басым бөлігі моңғол басқыншылығы салдарынан тауға ығысты; өз жерінде қалғандары жергілікті тайпалармен араласып кетті. Осылайша кабарда халқы құралса, ежелгі адығтар тайпаларынан — адыгей халқы қалыптасты.
Кәсібі
Адығтар (черкестер) ежелден егіншілікпен айналысып, жүгері, арпа, тары, бидай егіп, көкөніс егумен айналысқан. Егін жинағаннан кейін бір бөлігі әрқашан кедейлерге бөлініп, артық қорлар базарға сатылды. Олар омарташылықпен, жүзімшілікпен, бау-бақшамен айналысты, асыл тұқымды жылқы, ірі қара, қой-ешкі өсірді. Қолөнердің ішінде қару-жарақ пен ұсталық, мата тоқу, киім тігу ерекше орын алды, оңтүстік бөлігінде ағаш өңдеумен айналысқан.
Мәдениеті
Адығтар (черкестер) фольклоры өте алуан түрлі және бірнеше саладан тұрады: мен аңыздар, мақал-мәтелдер, әндер, жұмбақтар т.б. Барлық мерекелерде билері ерекше орын алды. Ең танымалы лезгинка, удж хаш, кафа. Ауызша халық шығармашылығының негізгі жанрларының бірі – батырлық эпос. Ол батырлар мен олардың шытырман оқиғалары туралы аңыздарға негізделген.
Адығтар (черкестер) асқа әрқашан құрметпен және ризашылықпен қараған, шарап пен шошқа етін пайдаланбайды. Қой, сиыр және құс етінен жасалған тағамдар негіз болып табылады. Черкес дастарханындағы ең танымал жарма - жүгері. Мерекелердің соңында қой немесе сиыр етінің сорпасы беріледі Халықтың тағамдары жаңа піскен және нәзік ірімшігі (адыгей ірімшігі) - латакайымен танымал. Пияз бен ұнтақталған қызыл бұрышпен майға қуырылған кояж - ірімшігі де өте танымал. Ашарык тағамы бұршақ пен інжу арпа қосылған кептірілген еттен жасалған сорпа. Оған басқа, черкестер шорпа, жұмыртқа, тауық, көкөніс сорпаларын пісіреді. Сусындарынан шай, сүт сусыны кундапсо, алмұрт пен алмадан жасалған түрлі сусындар танымал.
Қазақстандағы адығтар
Қазақстандағы адығтар (черкестер) тобының саны: 1999 жылғы мəліметтер бойын-ша 182 адам, 2009 жылғы мəліметтер бойынша 111 адам.
Дереккөздер
- “Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы”, 1 - том
- Наталия Котоман. Черкесы (адыгэ) — великодушный и воинственный народ https://travelask.ru/articles/cherkesy-adyge-velikodushnyy-i-voinstvennyy-narod
- ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК: Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары. Нұр-Сұлтан, 2020. 169-бет. ISBN 978-601-287-224-8
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Adygtar cherkester Soltүstik Kavkazdagy ezhelgi tuystas tajpalardyn ortak atauy Ortagasyrlyk Europa zhәne Shygys әdebietterinde sherkes degen atpen belgili Adygtarga zhatatyn kazirgi kavkaz halyktary adygejler kabardalar zhәne sherkester Negizinen Қarashaj Cherkesiyada Stavropol Krasnodar olkelerinde Kabardin Balkar zhәne Adygeyada sonymen katar Izrailde Egipette Siriyada zhәne Tүrkiyada turady Әlemde shamamen 2 7 million cherkes adyk turady 2010 zhylgy halyk sanagy bojynsha Resej Federaciyasynda shamamen 718 000 adam boldy AdygtarBүkil halyktyn sany2 5 mln adamEn kop taralgan ajmaktar Tүrkiya1 5 mln Resej718 727 2010 Iordaniya241 000 Siriya55 000 Irak39 000Tilderiadyg tiliDinisүnnit bagytyndagy islamTiliOlar kavkaz tilderi tobynyn soltүstik batys abhaz adygej tarmagynda sojlejdi Materialdyk zhәne ruhani mәdenietterinde uksastyktar kop Zhazuy kirillicaga negizdelgen DiniSүnnit bagytyndagy islam TarihyAdygtar tajpalary erteden Soltүstik Kavkazdyn ontүstik batysy men Қara teniz zhagalauyn mekendep keledi Kuban bojyndagy tajpalar ezhelgi zhazbalarda meot degen zhinaktaushy atpen berilse Қara teniz zhagalauyndagylary oz ataularymen korsetiledi Bulardyn ishinde zihi men kerketter etnonimi kejinirek zhinaktaushylyk mәnge ie bolgan shamamen 5 gasyrda 10 gasyrlarga dejin tirshilik etti adygtar tajpalary odagyn kurdy 10 gasyrdan bastap adygtar orys zhylnamalarynda kasogtar al shygys arab zhәne parsy zhazbalarynda kashaktar keshekter k sh k dep atalgan Mongoldar zhaulap algannan kejin 13 gasyrda batys әdebietinde zihi termini saktalganyna karamastan adygtardy sherkes dep atau belen aldy 13 14 gasyrlarda adygtardyn bir boligi algash alandar mekendegen Terek ozeninin bojyna zhylzhysa basym boligi mongol baskynshylygy saldarynan tauga ygysty oz zherinde kalgandary zhergilikti tajpalarmen aralasyp ketti Osylajsha kabarda halky kuralsa ezhelgi adygtar tajpalarynan adygej halky kalyptasty KәsibiAdygtar cherkester ezhelden eginshilikpen ajnalysyp zhүgeri arpa tary bidaj egip kokonis egumen ajnalyskan Egin zhinagannan kejin bir boligi әrkashan kedejlerge bolinip artyk korlar bazarga satyldy Olar omartashylykpen zhүzimshilikpen bau bakshamen ajnalysty asyl tukymdy zhylky iri kara koj eshki osirdi Қolonerdin ishinde karu zharak pen ustalyk mata toku kiim tigu erekshe oryn aldy ontүstik boliginde agash ondeumen ajnalyskan Ұlttyk kiimdegi adyg cherkes MәdenietiAdygtar cherkester folklory ote aluan tүrli zhәne birneshe saladan turady men anyzdar makal mәtelder әnder zhumbaktar t b Barlyk merekelerde bileri erekshe oryn aldy En tanymaly lezginka udzh hash kafa Auyzsha halyk shygarmashylygynyn negizgi zhanrlarynyn biri batyrlyk epos Ol batyrlar men olardyn shytyrman okigalary turaly anyzdarga negizdelgen Adygtar cherkester aska әrkashan kurmetpen zhәne rizashylykpen karagan sharap pen shoshka etin pajdalanbajdy Қoj siyr zhәne kus etinen zhasalgan tagamdar negiz bolyp tabylady Cherkes dastarhanyndagy en tanymal zharma zhүgeri Merekelerdin sonynda koj nemese siyr etinin sorpasy beriledi Halyktyn tagamdary zhana pisken zhәne nәzik irimshigi adygej irimshigi latakajymen tanymal Piyaz ben untaktalgan kyzyl buryshpen majga kuyrylgan koyazh irimshigi de ote tanymal Asharyk tagamy burshak pen inzhu arpa kosylgan keptirilgen etten zhasalgan sorpa Ogan baska cherkester shorpa zhumyrtka tauyk kokonis sorpalaryn pisiredi Susyndarynan shaj sүt susyny kundapso almurt pen almadan zhasalgan tүrli susyndar tanymal Қazakstandagy adygtarҚazakstandagy adygtar cherkester tobynyn sany 1999 zhylgy melimetter bojyn sha 182 adam 2009 zhylgy melimetter bojynsha 111 adam Derekkozder Қazak Ұlttyk Enciklopediyasy 1 tom Nataliya Kotoman Cherkesy adyge velikodushnyj i voinstvennyj narod https travelask ru articles cherkesy adyge velikodushnyy i voinstvennyy narod ETNOSAYaSI SӨZDIK Қazakstan etnosayasaty men tәzhiribesinin terminderi men ugymdary Nur Sultan 2020 169 bet ISBN 978 601 287 224 8 Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet