Франциядағы классицизм

XVII ғасырдың бірқатар Еуропа елдерінде корольдік билік орнаған соң, өнердегі ең басты бағыт болып классицизм қалыптасады. Классицизм (classicus) латын тілінен аударғанда "ең үлгілі" деген мағынаны білдіреді. Драматургия мен театр жағынан классицизм, әсіресе Францияда XVII—XVIII ғғ. кең етек жайды. Әдебиеттегі классицизм ерте замандағы грек және римнің классикалық әдеби шығармаларын үлгі тұтты. Классицизмге тән негізгі ерекшелік — көркем шығарманың құрылысын бір тәртіпке бағындыру. Мысалы, драмалық шығармаларды "үш бірлікті" сақтай отырып жазу керек. Бұл "үш бірлікті" сақтамаса, жоғарыда айтылған ережеге сәйкес болмайды. "Үш бірлік" дегеніміз — уақыт бірлігі (оқиға бір тәулік — 24 сағат ішінде ғана болуы керек), орын бірлігі (оқиға тек бір жерде, бір өтуі керек) және оқиға бірлігі (мұнда оқиға бірінен-бірі туып, бір ізбен дамып отыратын бір ғана сюжеттік шиеленісте болуы керек). Трагедия міндетті түрде 5 актіден құрылып және бөлек — жазылуы керек болды.

Классицизм драмасында суреттелген кейіпкерлер, әдетте, үстем тап өкілдерінен ғана алынды. Төменгі тап өкілдері тек комедиялық шығармаларға ғана тән болды. Тақырыпты және шығармаға қатысушы кейіпкерлерді осылай таңдап алудың әсерінен, классицизм әдебиетінің жаңа түрлері — трагедия, комедия және батырлықты суреттеген поэмалар, поэзияның лирикалық түрлерінен ода болды. Бұл кезеңдегі классицизмнің ірі өкілдері — Никола Буалоның поэтикалық толғаулары, Пьер Корнельдің, Жан Расиннің трагедиялары, Жан Батист Мольердің комедиялары, т.б. кеңінен мәлім.

Пьер Корнель

Театр өнеріндегі классицизм XVII—XVIII ғғ. Францияда кең өріс алды. Ол Н.Буалоның "Поэтика өнері" атты теориялық поэмасы негізінде қалыптасты. Классицизм трагедияға тән кейіпкердің көңіл күйі мен сезім дүниесін орынсыз әсерлеп кәрсететін тәсілден арылуға әрі драмалық шығармалардың идеясын тереңірек ашуға жол салып, театрды шынайы өнер биігіне көтерді. Рөл үстінде саналы оймен жұмыс істеу актерлер шығармашылығының негізгі бір шартына айналды. Бірақ актер ойнайтын қаһарманының ішкі жан дүниесінен гөрі оның сыртқы бейнесіне, сахналық қимыл-әрекетіне көбірек көңіл аударды. Мысалы, трагедиялық актерден өлең жолдарын мәнеріне келтіріп, сезіммен әсерлеп оқу ғана талап етілді. Ал, жалпы, актерлік өнерде шартты сахналық кимыл-әрекет кең қанат жайды. Мұның өзі актерлік амплуаны туғызды. Актерлік өнерде классицизмге тән қайшылықтар да бой көрсетті. Табиғатқа, ақыл-ой мен шындыққа негізделген сахналық ұстанымдар, көбіне тоғышар ақсүйектердің және сарай төңірегіндегілердің талғам-талабынан аса алмады. Актерлер — сахнада кімнің рөлін ойнаса да, оны сұлу, өмірдегіден әлдеқайда "биігірек" етіп көрсетуге тырысты. Көрерменнің жан дүниесін баурап алар актерлік сезім дүниесі, театрдан алыстады. Трагедиялық актер өнерінде музыкалы-поэтикалық негізделген принцип тұжырымдалды. Сана мен эмоция, борыш пен сезім арасындағы қайшылықтар және оның борыш пен ақыл-ой пайдасына қарай шешілуі драмалық әрекеттің негізгі өзегіне айналды. Осыған байланысты классикалық спектакль — , характерлерді ашуда монологтік қағидаға негізделді. Пьер Корнель, Жан Расин сияқты көрнекті француз драматургтері өз пьесаларын зор каһармандық пафосқа, психологиялық шынайылыққа, тартыстың ішкі трагизміне құрды.

Пьер Корнель (1606—1684)

Қаһармандық трагедияның жаңа үлгісін жасаушы. Ол ғасырдың гуманистік идеяларын толық білдіріп, классикалық драматургия жанрының биік эстетикалық нормаларын іске асырды. Корнельдің 1936 жылы жазған “Сид” трагедиясы француз театр тарихының өте маңызды кезеңін бастады. Драматургия мен театр саласындағы XVIII ғасырдағы француз театрын өз ықпалына бағындырған классицизм, осыдан бастап ең басты стильдік бағыт болды және Еуропаның басқа елдерінің драмалық және сахналық шығармашылығының дамуына әсер етті.

Жан Расин

Классикалық трагедия жанры дамуының екінші кезеңі Жан Расиннің (1639—1699) атымен байланысты. Ол бұл жанрды терең эстетикалық мәселелермен және каһармандарын психологиялық жағынан суреттеумен байытты.

Салтанаттық дерексіздік пен монументтілікке құрылған сахналық безендірулер спектакль формасын айқындады. Әсем көріністі декорация аясындағы тар, үнсіз қозғалыссыз, симметриялы мизансценалар құрылды. Спектакльдер, негізінен, симметрияға құрылған мизансценаларымен, монументтік сән-салтанатымен ерекшеленеді, ал актерлер тарихи және тұрмыстық нақтылықтан жұрдай декорация аясында ойнады. Классицизмнің актерлік өнерде орнығып калыптасуы Г.Мондори, Ж.Флоридор, Т.Дюпарк, М.Шанмеле сияқты француз актерлерінің шығармашылығымен байланысты болды.

XVII ғасырдың ортасында классикалық комедияның реалистік реформасын жасаған Жан Батист Мольер қызметінің нәтижесінде, қарапайым халық өкілдерінің сахналық бейнесі жасалды. 1680 жылы Парижде "Комеди Франсез" театрының негізі қаланды. Актерлік өнерде әлеуметтік типтендіру мен түрлену өнерінің алғашқы белгілері орын тебе бастады. Мұның өзі еуропалық театрдың кейінгі даму сатысында, әсіресе трагедиялық актерлер ойынынан айқын көрініс тапты. Шынайы толғаныс, қарапайым стильге деген ұмтылыс Мишель Бaрон мен Адриенна Лекуврёр және т.б. актерлер өнерінен байкалды.

Жан Батист Мольер (1622—1673)

Реалистік драматургияның өркендеуіне негіз салған "жоғары комедия" жанрын туғызушы, буржуазиялық қоғамның әлеуметтік мерезін аяусыз әшкерелейтін комедиялық шығарманың жаңа типін жасаушы. Жан Батист Поклен патша сарайының үй жиһазын жасаушы Жан Поклен шебердің отбасында туған. 1639 жылы бітіргеннен кейін Жан Батист Поклен театр жұмысына беріліп, Мольер деген бүркеншік ат алып, 1643 жылы "Әшекейлі театрды" ұйымдастырушыларының бірі болады. Бірақ оның пьесалары орындаушылардың тәжірибесі аз, актерлік шеберліктері төмен болғандықтан, бұл ісінен оншалықты нәтиже шыға қоймайды. Бұдан кейін ол Парижді тастап, соңғы он үш жыл ішінде (1645—1658) көшпелі театр труппасымен халық алдында өнер көрсетіп, шағын комедиялық пьесалар жазумен шұғылданды. Провинцияда өткен жылдарында Мольер халық өмірінің ащы шындығын көреді. Болашақ драматург қайыршылықпен катар халықтың ақылын, күшін, ерлігін бағалайды. Мольер және оның актерлері — Франция қалалары Нанта мен Тулуза, Нарбонне мен Лиможде, Лион мен Гренобльде, Безье мен Руанда, доп ойынына арналған залдарда, қонақ үйлерде және ашық аспан аясында өз өнерлерін көрсетті. Мольер алғашқы көлемді "Ерке”, "Махаббат өкініші" атты комедияларын италия драматургтеріне еліктеп жазып, қарапайым халық өкілдерінің өмірін суреттеп көрсеткен. Мольер есімі патша сарайында 1659 жылы қойылған "Сөлекет қылымсы" пьесасынан кейін кеңінен мәлім болды. XIV Людовик сеніміне ие болып, театр ұйымдастыру, пьеса жазу, спектакльдер көрсету жұмысымен қызу шұғылданды. Сарай маңындағы тоғышарлардың қудалауына қарамай, шығармашылық үлкен табысқа ие болды. Ол: "Әйелдер мектебі", “Версалъ экспромты” т.б. комедияларын жазды. Әйтсе де Мольердің даңқын шығарған, оның: "Тартюф", “Дон Жуан", "Мизантроп" атты комедиялары болды. Аталған шығармаларында Мольер әлеуметтік мәселелерді шынайы суреттеп, ақсүйектер әулетінің екіжүзділігін, діни ар-ұжданның жалғандығын, Сарай маңындағы жандайшаптардың тоғышарлық жұмысын аяусыз әшкерелеп көрсеткен. Бұдан кейінгі жылдары жазған: "Сараң" "Скапеннің айласы", “Жалған сырқат” т.б. драматургиялық шығармаларында буржуазиялық қоғамның сан алуан мерезді көрінісін терең бейнеледі. Мольер комедиялары XVIII ғасырдың басынан Ресейдің театрларында қойылып келеді. Қазақ театрларында Мольердің "Сараң" “Ақымақ болған басым-ай" ("Жорж Данден"), т.б. комедиялары қойылды. Кейіннен Мольер қайтыс болғанда, шіркеуліктер "Тартюф" комедиясы үшін сүйегін шіркеу қасындағы зиратқа қойғызбады. Тіпті корольдің сөзіне де бағынбады. Париж архиепископынан приходтық зиратқа жерлеуге әрең рұқсат сұрап алынады.

Дереккөздер

1. Өнер: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11-сыныбына арналған оқулык/Қ.Болатбаев, Е.Қосбармақов, А.Еркебай. — Алматы: "Мектеп" баспасы, 2007. ISBN 9965-33-998-8