Низамеддин Мир Әлішер ретінде танымал Әлішер Науаи (парсы: علیشیر نوای – Әлішир Навойи; 9 ақпан 1441 жыл, Ғират – 3 қаңтар 1501 жыл, сонда) — Түркі халықтарына ортақ ұлы ақын, ойшыл, мемлекеттік қайраткер.
Әлішер Науаи | |
علیشیر نوایی | |
Туған кездегі есімі | Низамеддин Мир Әлішер |
---|---|
Туған күні | |
Туған жері | Ғират, Темір мемлекеті |
Қайтыс болған күні | |
Қайтыс болған жері | Ғират, Темір мемлекеті |
Азаматтығы | Темір мемлекеті (Хорасан) |
Қызметі | мемлекет қайраткері, пәлсапашы, ақын, жазушы |
Әкесі | Ғиясаддин Мұхаммед |
Анасы | Әмірзада |
Ортаққордағы Әлішер Науаи |
Әкесі қайтыс болғаннан кейін 12 жасар Науаиды Бабыр өз тәрбиесіне алған. Науаи 15 жасында түркі және парсы тілдерінде бірдей жазатын белгілі ақын ретінде танылды. Ғиратта, Мешхедте, Самарқанда оқып, логика, пәлсапа, математика пәндерінен мағлұмат алды. Өзінен бұрынғы Фирдауси, Низами, , Хорезми, Сайф Сараи, замандастары Атаи, , , Жәми шығармашылығымен танысты.
Ол өнер жұмыспен айналысып, «Хамса» тобына енетін «Жақсылардың таңдануы» (1483), «Фархад пен Шырын», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Жеті әлем» (1484), «Ескендір дуалы» (1485) атты шығармаларын жазды. Науаи шығармалары 15 ғ. өзінде Мәуераннаһр мен Хорасанды ғана емес, Иран, Әзірбайжан, Шығыс Түркістан, Үндістан, Мысыр, түркі елдеріне, кейіннен Еуропа мен Америка кітапханаларына да тарады. Ақын шығармалары 19 ғ. орта шенінен шығыстанушы ғалымдардың назарын аудара бастады.
Шығармалары көптеген тілдерге аударылған. Таңдамалы өлеңдері қазақ тілінде екі рет (1948, 1968) кітап болып басылды. «Науаи» романы қазақша жарық көрді (1950).
Науаи өнерін зерттеуге қазақ ғалымдары да үлес қосуда (Мұхтар Әуезов, Есмағамбет Ысмайылов, Рахманқұл Бердібаев, Көбей Сейдеханов). Ұлы шайырдың мерейтойы Кеңес Одағы көлемінде аталып өтті (1948, 1968).
Әлішер Науаи, Әлішер Низамаддин Мир Науаи – түркі халқының ұлы ақыны, ойшылы, мемлекет қайраткері. 1441 ж. ақпан айының тоғызында Герат қаласында туған. Әкесі өлгеннен кейін 12 жасар Әлішер Науаиды Әбілқасым Бабыр өз тәрбиесіне алған. Оның есімі 15 жасынан түркі және парсы тілдерінде бірдей жазатын ақын ретінде танылды. Гератта, Мешхедте, Самарқанда оқып, Фирдауси, Низами, Хорезми, Сайф Сараи, Жәми шығармашылығымен танысты. Мектептес досы Хұсайын Байқара Хорасанның әмірі болған кезде, оның мөр сақтаушысы (мұхрад) қызметін атқарды. 1472 ж. уәзір болып тағайындалды. Әлішер Науаи осы қызметтерде жүріп, ғалымдарға, суретшілерге, музыканттарға, ақындарға, хуснихатшыларға (каллиграфтарға) қамқорлық жасады. Өз қаржысына жолдар, көпірлер, каналдар, керуен сарайлар, мектептер, шеберханалар салдырды.
Әлішер Науаидың халық арасында абырой-беделінің артуын қызғанған басқа уәзірлер оны Байқарамен араздастырып, 1476 ж. уәзірліктен босатылуына себепші болды. Ол шығармашылық жұмыспен айналысып, түркі-шағатай тілінде «хәмсә» жырлар тобына енетін «Жақсылардың таңдануы» (1483), «Фархад пен Шырын», «Ләйлі мен Мәжнүн», «Жеті әлем» (1484), «Ескендір дуалы» (1485) атты шығармаларын жазды. 1488 – 1501 ж. ол тарихи-өмірбаяндық («Әджәм патшаларының тарихы», «Саид Хасан Ардашердің өмірі», Пәһлован Мұхаммедтің өмірі»), дидактикалық-философиялық («Құстар тілі», «Көңілдердің сүйгені»), әдеби-теориялық («Өлең өлшемі»), лингвистикалық («Екі тілдің таласы»), әлеуметтік-экономикалық («Вақфия»), діни-ғұрыптық («Пайғамбарлар мен хакімдердің тарихы», «Мұсылмандық нұры», «Гауһарлар шоғыры») туындыларын жазды. Парсы тілінде 12 мың жол өлеңін «Диуан-фани» деген атпен дербес жинақ етіп құрастырды. «Бес қайрат» («Хәмсәт ул-мутахаирин») кітабын ұстазы Абдрахман Жәмиге (1414 – 92) арнады.
15 ғасырда өмір сүрген 400 шайырдың шығармашылығынан мәлімет беретін «Ғажайып мәжілістер» («Маджолис ун-нафоис») кітабын жазды. Ақын 1501 жылдың үшінші қаңтарында туған қаласында қайтыс болған. Әлішер Науаи шығармалары 15 ғасырдың өзінде Мауераннахр мен Хорасанда ғана емес, Иран, Әзірбайжан, Шығыс Түркістан, Үндістан, Мысыр, түркі елдеріне, кейіннен Еуропа мен Америка кітапханаларына тарады. Ақын шығармашалығы 19 ғасырдың орта шенінен шығыстанушы ғалымдардың назарын аудара бастады.
Әлішер Науаидың ақындық дарынына ұлы Абай да тәнті болып, оның шығармашылық дәстүрін жалғастырған. Әлішер Науаи шығармашылығын зерттеуге қазақ ғалымдары да (Мұхтар Әуезов, , Рахманқұл Бердібаев, т.б.) елеулі үлес қосты. Ақын Несіпбек Айтов Әлішер Науаидың ғазалдарын қазақ тіліне тәржімалап, жеке кітап етіп шығарған.
Тағы қараңыз
Шығармалар
- Таңдамалы өлеңдері,1948;
- Стихотворения и поэмы,1965;
- Асарлар. 15 томдык,1963 - 68;
- Ғазалдар, 1968.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы, 7 том
- “ Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. — Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010 жыл.ISBN 9965-26-096-6
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Nizameddin Mir Әlisher retinde tanymal Әlisher Nauai parsy علیشیر نوای Әlishir Navoji 9 akpan 1441 zhyl Ғirat 3 kantar 1501 zhyl sonda Tүrki halyktaryna ortak uly akyn ojshyl memlekettik kajratker Әlisher Nauaiعلیشیر نواییTugan kezdegi esimiNizameddin Mir ӘlisherTugan kүni9 akpan 1441 1441 02 09 Tugan zheriҒirat Temir memleketiҚajtys bolgan kүni3 kantar 1501 1501 01 03 59 zhas Қajtys bolgan zheriҒirat Temir memleketiAzamattygyTemir memleketi Horasan Қyzmetimemleket kajratkeri pәlsapashy akyn zhazushyӘkesiҒiyasaddin MuhammedAnasyӘmirzadaOrtakkordagy Әlisher Nauai Әkesi kajtys bolgannan kejin 12 zhasar Nauaidy Babyr oz tәrbiesine algan Nauai 15 zhasynda tүrki zhәne parsy tilderinde birdej zhazatyn belgili akyn retinde tanyldy Ғiratta Meshhedte Samarkanda okyp logika pәlsapa matematika pәnderinen maglumat aldy Өzinen buryngy Firdausi Nizami Horezmi Sajf Sarai zamandastary Atai Zhәmi shygarmashylygymen tanysty Ol oner zhumyspen ajna lysyp Hamsa tobyna enetin Zhaksylardyn tandanuy 1483 Farhad pen Shyryn Lәjli men Mәzhnүn Zheti әlem 1484 Esken dir dualy 1485 atty shygarmalaryn zhazdy Nauai shygarmalary 15 g ozinde Mәuerannaһr men Horasandy gana emes Iran Әzirbajzhan Shygys Tүrkistan Үndistan Mysyr tүrki elderine kejinnen Europa men Amerika kitaphanalaryna da tarady Akyn shygarmalary 19 g orta sheninen shygystanushy galymdardyn nazaryn audara bastady Shygarmalary koptegen tilderge audarylgan Tandamaly olenderi kazak tilinde eki ret 1948 1968 kitap bolyp basyldy Nauai romany kazaksha zharyk kordi 1950 Nauai onerin zertteuge kazak galymdary da үles kosuda Muhtar Әuezov Esmagambet Ysmajylov Rahmankul Berdibaev Kobej Sejdehanov Ұly shajyrdyn merejtojy Kenes Odagy koleminde atalyp otti 1948 1968 Әlisher Nauai Әlisher Nizamaddin Mir Nauai tүrki halkynyn uly akyny ojshyly memleket kajratkeri 1441 zh akpan ajynyn togyzynda Gerat kalasynda tugan Әkesi olgennen kejin 12 zhasar Әlisher Nauaidy Әbilkasym Babyr oz tәrbiesine algan Onyn esimi 15 zhasynan tүrki zhәne parsy tilderinde birdej zhazatyn akyn retinde tanyldy Geratta Meshhedte Samarkanda okyp Firdausi Nizami Horezmi Sajf Sarai Zhәmi shygarmashylygymen tanysty Mekteptes dosy Husajyn Bajkara Horasannyn әmiri bolgan kezde onyn mor saktaushysy muhrad kyzmetin atkardy 1472 zh uәzir bolyp tagajyndaldy Әlisher Nauai osy kyzmetterde zhүrip galymdarga suretshilerge muzykanttarga akyndarga husnihatshylarga kalligraftarga kamkorlyk zhasady Өz karzhysyna zholdar kopirler kanaldar keruen sarajlar mektepter sheberhanalar saldyrdy Әlisher Nauaidyn halyk arasynda abyroj bedelinin artuyn kyzgangan baska uәzirler ony Bajkaramen arazdastyryp 1476 zh uәzirlikten bosatyluyna sebepshi boldy Ol shygarmashylyk zhumyspen ajnalysyp tүrki shagataj tilinde hәmsә zhyrlar tobyna enetin Zhaksylardyn tandanuy 1483 Farhad pen Shyryn Lәjli men Mәzhnүn Zheti әlem 1484 Eskendir dualy 1485 atty shygarmalaryn zhazdy 1488 1501 zh ol tarihi omirbayandyk Әdzhәm patshalarynyn tarihy Said Hasan Ardasherdin omiri Pәһlovan Muhammedtin omiri didaktikalyk filosofiyalyk Қustar tili Konilderdin sүjgeni әdebi teoriyalyk Өlen olshemi lingvistikalyk Eki tildin talasy әleumettik ekonomikalyk Vakfiya dini guryptyk Pajgambarlar men hakimderdin tarihy Musylmandyk nury Gauһarlar shogyry tuyndylaryn zhazdy Parsy tilinde 12 myn zhol olenin Diuan fani degen atpen derbes zhinak etip kurastyrdy Bes kajrat Hәmsәt ul mutahairin kitabyn ustazy Abdrahman Zhәmige 1414 92 arnady 15 gasyrda omir sүrgen 400 shajyrdyn shygarmashylygynan mәlimet beretin Ғazhajyp mәzhilister Madzholis un nafois kitabyn zhazdy Akyn 1501 zhyldyn үshinshi kantarynda tugan kalasynda kajtys bolgan Әlisher Nauai shygarmalary 15 gasyrdyn ozinde Mauerannahr men Horasanda gana emes Iran Әzirbajzhan Shygys Tүrkistan Үndistan Mysyr tүrki elderine kejinnen Europa men Amerika kitaphanalaryna tarady Akyn shygarmashalygy 19 gasyrdyn orta sheninen shygystanushy galymdardyn nazaryn audara bastady Әlisher Nauaidyn akyndyk darynyna uly Abaj da tәnti bolyp onyn shygarmashylyk dәstүrin zhalgastyrgan Әlisher Nauai shygarmashylygyn zertteuge kazak galymdary da Muhtar Әuezov Rahmankul Berdibaev t b eleuli үles kosty Akyn Nesipbek Ajtov Әlisher Nauaidyn gazaldaryn kazak tiline tәrzhimalap zheke kitap etip shygargan Tagy karanyzMauerannahrShygarmalarTandamaly olenderi 1948 Stihotvoreniya i poemy 1965 Asarlar 15 tomdyk 1963 68 Ғazaldar 1968 DerekkozderҚazak enciklopediyasy 7 tom Қazak әdebieti Enciklopediyalyk anyktamalyk Almaty Aruna Ltd ZhShS 2010 zhyl ISBN 9965 26 096 6