Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Жасанды серік (кейде "Жасандысерік", немесе "Жердің жасанды серігі", ЖЖС, ағылш. Satellite, орыс. спутник) — Жер төңірегіндегі орбитаға шығарылып, әр түрлі ғылыми және қолданбалы мәселелерді шешуге арналған ғарыштық аппарат.
Дүние жүзіндегі ең тұңғыш ЖЖС КСРО-да 1957 жылы 4 қазанда ұшырылды. 1958 жылы 1 ақпанда орбитаға тұңғыш америкалық ЖЖС — Explorer 1 шығарылды. Кейінірек өз Жасандысеріктерін басқа елдер: 26.11.1965 — Франция (Астерикс), 11.2.1970 — Жапония (Осуми), 24.4. 1970 — Қытай (Дунфан Хун-1), 1962 — Ұлыбритания (Ariel 1) ұшыра бастады. Канада, Франция, Италия, Ұлыбритания, т.б. елдерде жасалған кейбір серіктер 1962 жылдан бастап америкалық тасығыш ракеталардың көмегімен ұшырылды. Кеңестік тасығыш ракеталардың көмегімен Үндістан, Франция, Чехословакия, т.б. елдердің Жасандысеріктері орбитаға шығарылды.
Жасандысерікті тасығыш ракетаның көмегімен орбитаға шығару үшін оған бірінші ғарыштық жылдамдыққа тең немесе одан артық (бірақ 1,4 еседен асып кетпейтін) жылдамдық берілуі тиіс. Жасандысеріктің ұшуының төменгі биіктігі (орбитаның перигейінде) 140 — 150 км (атмосферада жылдам тежелуден сақтану үшін), жоғарғы биіктігі (орбитаның апогейінде) бірнеше жүздеген мың км-ге дейін. Жасандысеріктің жерді бір айналып шығу уақыты оның ұшу орбитасының орташа биіктігіне байланысты және 1,5 сағаттан бірнеше тәулікке созылады.
Экватор жазықтығына жақын жатқан экваторлық орбитаға шығарылған жасандысерік - экваториалдық Жасандысерік, ал Жердің полюстері маңынан өтетін полярлық (немесе поляр маңындағы) орбитадағы жасандысерік - полярлық жасандысерік деп аталады. Жер бетінен 35800 км қашықтықтағы экваториалдық орбитаға шығарылып, Жердің айналу бағытымен қозғалатын жасандысерік Жер бетінің бір нүктесінің үстінде “қалқып” тұрады (геостационарлық орбита). Мұндай жасандысеріктер стационарлық деп аталады. Жасандысеріктердің ерекше типіне ғарыш кемелері және герметикалық кабинасында адам өмір сүретін орбиталық станциялар жатады.
Халықаралық келісімге сәйкес, егер ғарыштық аппарат Жерді кем дегенде бір рет айналып ұшса, ол жасандысерік деп аталады. Бұл шарт сақталмаған жағдайда ғарыштық аппарат баллистикалық траектория бойымен өлшеулер жүргізген зондылау ракетасы болып саналады және жасандысерік ретінде тіркелмейді.
Орбитаға шығар кезінде жасандысеріктен бөлініп қалатын тасығыш ракетаның соңғы сатылары, бас бөлігіндегі ауа ақтырғыш, т.б. қосалқы орбиталық нысандар болып есептеледі; бұл нысандар Жер төңірегіндегі орбитамен қозғалады; олар бірқатар жағдайларда ғылыми мақсат үшін бақыланатын нысан қызметін атқарғанымен, әдетте, оларды жасандысерік деп атамайды.
Жасандысеріктер көмегі арқылы шешілетін мәселелерге байланысты олар ғыл.-зерт. жасандысеріктері және қолданбалы жасандысеріктер болып бөлінеді. Егер жасандысерікте радиотаратқыштар, қандай да бір өлшеуіш аппаратура, жарық сигналдарын беретін , т.б. орнатылса оны активті жасандысерік деп атайды. Аталған жабдықтардың ешқайсысы жоқ, тек кейбір ғыл. мәселелерді шешу үшін жерден бақыланатындары (мұндай жасандысеріктер қатарына диаметрі бірнеше ондаған м-ге жететін жасандысерік баллондар жатады) пассивті деп аталады. ғылыми-зерттеу жасандысеріктері Жерді, басқа аспан денелерін, зерттеуге, ғарыштық кеңістікте биологиялық, т.б. зерттеулер жүргізу үшін қызмет атқарады.
Жасандысерік бортында орналастырылған аппаратура, сондай-ақ, жасандысерікті жер бетіндегі станциялардан бақылау астрономиялық, геодезиялық, биологиялық, геофизикалық және арнайы зерттеулер жүргізуге мүмкіндік береді. ғыл.-зерт. жасандысеріктеріне алғашқы кеңестік “Электрон”, “Протон”, “Космос” сериялы жасандысеріктер, америкалық “Авангард”, “Эксплорер”, “”, “”, “” (геофизикалық, күндік, астрономиялық обсерваториялар) сериялы жасандысеріктері; ағылшын жасандысеріктері — “”, француз жасандысерікі — “”, т.б. жатады. Байланыс орнатуға арналған ЖЖС-тер (кеңестік — “Экран”, америкалық — “”, “Интелсат” жасандысерігі), метеорологиялық серіктер (кеңестік “Космос”, “” сериялы жасандысеріктер, АҚШтық “”, “”, “”), Жер ресурстарын зерттеуге арналған ЖЖС-тер (америкалық “ және “”), навигациялық жасандысеріктер, (кеңестік “”, америкалық “Транзит”), техникалық мақсаттарға арналған жасандысеріктер (ғарыштық жағдайдың материалдарға әсерін зерттеуге, борттық жүйелерді сынауға арналған), әскери жасандысеріктер, т.б. қолданбалы жасандысеріктер болып саналады. Кейбір ЖЖС-терге ғыл. зерттеулерді де және қолданбалы мәселелерді де шешуге мүмкіндік беретін аппаратура орнатылады. Жасандысерік көмегімен шешілетін ғылыми және қолданбалы мәселелердің әр түрлі болуына байланысты олардың пішіндері, массалары, құрылымдық сұлбалары, борттық құрал-жабдықтарының құрамы әр түрлі болып жасалады. Мысалы, кішігірім жасандысеріктің массасы (“ЭРС” сериялы) — бар жоғы 0,7 кг; кеңестік “” жасандысерігінің массасы 17 т.
Тағы қараңыз
Сыртқы сілтемелер
- «Спутник как предостережение», «Los Angeles Times», 30 қыркүйек 2007
- Спутник: от вредной идеи к национальному символу
- Спутник вместо бомбы. Документальный фильм телестудии Роскосмоса Мұрағатталған 26 ақпанның 2009 жылы.
Дереккөздер
- Қазақ энциклопедиясы,3 том
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Zhasandy serik kejde Zhasandyserik nemese Zherdin zhasandy serigi ZhZhS agylsh Satellite orys sputnik Zher toniregindegi orbitaga shygarylyp әr tүrli gylymi zhәne koldanbaly mәselelerdi sheshuge arnalgan garyshtyk apparat En algashky zhasandyserikGeostacionarlyk orbita bojymen ushkan zhasandyserik Dүnie zhүzindegi en tungysh ZhZhS KSRO da 1957 zhyly 4 kazanda ushyryldy 1958 zhyly 1 akpanda orbitaga tungysh amerikalyk ZhZhS Explorer 1 shygaryldy Kejinirek oz Zhasandyserikterin baska elder 26 11 1965 Franciya Asteriks 11 2 1970 Zhaponiya Osumi 24 4 1970 Қytaj Dunfan Hun 1 1962 Ұlybritaniya Ariel 1 ushyra bastady Kanada Franciya Italiya Ұlybritaniya t b elderde zhasalgan kejbir serikter 1962 zhyldan bastap amerikalyk tasygysh raketalardyn komegimen ushyryldy Kenestik tasygysh raketalardyn komegimen Үndistan Franciya Chehoslovakiya t b elderdin Zhasandyserikteri orbitaga shygaryldy Zhasandyserikti tasygysh raketanyn komegimen orbitaga shygaru үshin ogan birinshi garyshtyk zhyldamdykka ten nemese odan artyk birak 1 4 eseden asyp ketpejtin zhyldamdyk berilui tiis Zhasandyseriktin ushuynyn tomengi biiktigi orbitanyn perigejinde 140 150 km atmosferada zhyldam tezheluden saktanu үshin zhogargy biiktigi orbitanyn apogejinde birneshe zhүzdegen myn km ge dejin Zhasandyseriktin zherdi bir ajnalyp shygu uakyty onyn ushu orbitasynyn ortasha biiktigine bajlanysty zhәne 1 5 sagattan birneshe tәulikke sozylady Ekvator zhazyktygyna zhakyn zhatkan ekvatorlyk orbitaga shygarylgan zhasandyserik ekvatorialdyk Zhasandyserik al Zherdin polyusteri manynan otetin polyarlyk nemese polyar manyndagy orbitadagy zhasandyserik polyarlyk zhasandyserik dep atalady Zher betinen 35800 km kashyktyktagy ekvatorialdyk orbitaga shygarylyp Zherdin ajnalu bagytymen kozgalatyn zhasandyserik Zher betinin bir nүktesinin үstinde kalkyp turady geostacionarlyk orbita Mundaj zhasandyserikter stacionarlyk dep atalady Zhasandyserikterdin erekshe tipine garysh kemeleri zhәne germetikalyk kabinasynda adam omir sүretin orbitalyk stanciyalar zhatady Halykaralyk kelisimge sәjkes eger garyshtyk apparat Zherdi kem degende bir ret ajnalyp ushsa ol zhasandyserik dep atalady Bul shart saktalmagan zhagdajda garyshtyk apparat ballistikalyk traektoriya bojymen olsheuler zhүrgizgen zondylau raketasy bolyp sanalady zhәne zhasandyserik retinde tirkelmejdi Orbitaga shygar kezinde zhasandyserikten bolinip kalatyn tasygysh raketanyn songy satylary bas boligindegi aua aktyrgysh t b kosalky orbitalyk nysandar bolyp esepteledi bul nysandar Zher toniregindegi orbitamen kozgalady olar birkatar zhagdajlarda gylymi maksat үshin bakylanatyn nysan kyzmetin atkarganymen әdette olardy zhasandyserik dep atamajdy Zhasandyserikter komegi arkyly sheshiletin mәselelerge bajlanysty olar gyl zert zhasandyserikteri zhәne koldanbaly zhasandyserikter bolyp bolinedi Eger zhasandyserikte radiotaratkyshtar kandaj da bir olsheuish apparatura zharyk signaldaryn beretin t b ornatylsa ony aktivti zhasandyserik dep atajdy Atalgan zhabdyktardyn eshkajsysy zhok tek kejbir gyl mәselelerdi sheshu үshin zherden bakylanatyndary mundaj zhasandyserikter kataryna diametri birneshe ondagan m ge zhetetin zhasandyserik ballondar zhatady passivti dep atalady gylymi zertteu zhasandyserikteri Zherdi baska aspan denelerin zertteuge garyshtyk kenistikte biologiyalyk t b zertteuler zhүrgizu үshin kyzmet atkarady Zhasandyserik bortynda ornalastyrylgan apparatura sondaj ak zhasandyserikti zher betindegi stanciyalardan bakylau astronomiyalyk geodeziyalyk biologiyalyk geofizikalyk zhәne arnajy zertteuler zhүrgizuge mүmkindik beredi gyl zert zhasandyserikterine algashky kenestik Elektron Proton Kosmos seriyaly zhasandyserikter amerikalyk Avangard Eksplorer geofizikalyk kүndik astronomiyalyk observatoriyalar seriyaly zhasandyserikteri agylshyn zhasandyserikteri francuz zhasandyseriki t b zhatady Bajlanys ornatuga arnalgan ZhZhS ter kenestik Ekran amerikalyk Intelsat zhasandyserigi meteorologiyalyk serikter kenestik Kosmos seriyaly zhasandyserikter AҚShtyk Zher resurstaryn zertteuge arnalgan ZhZhS ter amerikalyk zhәne navigaciyalyk zhasandyserikter kenestik amerikalyk Tranzit tehnikalyk maksattarga arnalgan zhasandyserikter garyshtyk zhagdajdyn materialdarga әserin zertteuge borttyk zhүjelerdi synauga arnalgan әskeri zhasandyserikter t b koldanbaly zhasandyserikter bolyp sanalady Kejbir ZhZhS terge gyl zertteulerdi de zhәne koldanbaly mәselelerdi de sheshuge mүmkindik beretin apparatura ornatylady Zhasandyserik komegimen sheshiletin gylymi zhәne koldanbaly mәselelerdin әr tүrli boluyna bajlanysty olardyn pishinderi massalary kurylymdyk sulbalary borttyk kural zhabdyktarynyn kuramy әr tүrli bolyp zhasalady Mysaly kishigirim zhasandyseriktin massasy ERS seriyaly bar zhogy 0 7 kg kenestik zhasandyseriginin massasy 17 t Tagy karanyzKosmos Zherdin tabigi serigiSyrtky siltemeler Sputnik kak predosterezhenie Los Angeles Times 30 kyrkүjek 2007 Sputnik ot vrednoj idei k nacionalnomu simvolu Sputnik vmesto bomby Dokumentalnyj film telestudii Roskosmosa Muragattalgan 26 akpannyn 2009 zhyly DerekkozderҚazak enciklopediyasy 3 tomBul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet