Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Дәуір — халықаралық дәрежеде келісілген бірегей жержылнамалық шкаланың иерархиялық бағыныштылық тұрғысынан төртінші дәрежелі бірлігі немесе бөлімшесі.
Геологияда
Қандай да бір құбылыстың өмір сүруіндегі немесе қандай да бір процестің дамуындағы басқа уақыт интервалынан сапалық тұрғыдан өзгеше уақыт интервалы. «Дәуір» ұғымының бұл мағынасы геологияда анағұрлым қатаң түрде пайдаланылады. Мұнда негізгі уақыт көрсеткіші тау жыныстары түзілетін аралықтағы мезгіл сәті болып табылады. Геологияда мұндай интервалдар төмендегідей өрбу сатылары арқылы беріледі. Ең үлкен интервал «заман», яғни эра (лат. аera — бастапқы сан) ұғымы арқылы анықталады. Бұл – геологиялық топты құрайтын тау жыныстарының геологиялық түзілу мерзімі. Мысалы, палеозой, мезозой, кайнозой. Әрбір заман геологиялық жүйені құрайтын тау жыныстарының геологиялық түзілу мерзімін білдіретін кезеңдерге бөлінеді. Мысалы, палеозой заманы кембриялық, ордовик, силурийлік, девондық, тас көмір және перьмдік кезеңдерді қамтиды. Дәуір деп бұл тұста геологиялық бөлімді құрайтын тау жыныстарының геологиялық түзілу мерзімі ұғынылады;
Дәуір геологиялық кезеңнің құрамдас бөлігі болып табылады, өз кезегінде, геологиялык ғасырларға жіктеледі. «Дәуір» түсінігінің стратиграфиялық баламасы бөлім, яғни «нақтылы бөлім» жер қыртысы дамуының «нақтылы дәуірі» барысында қалыптасып үлгерген таужыныстар қабаты. Әрбір геологиялық кезең, әдетте екі немесе үш дәуірге жіктеледі, олар сол кезеңнің «алғашқы», «ортаңғы» және «соңғы дәуірлері» (үшке жіктелгенде) немесе «алғашқы» және «соңғы дәуірлері» (екіге жіктелгенде) деп аталады. Бұларға сәйкес келетін стратиграфиялық бірліктер яғни бөлімдер «төменгі бөлім», «ортаңғы бөлім» және «жоғарғы бөлім» (үшке жіктелгенде) немесе «төменгі бөлім» және «жоғарғы бөлім» сөз тіркестерімен беріледі. Мысалы, кембрий кезеңі (жүйесі) үш дәуірге (бөлімге) жіктеле отырып, «алғашқы (төменгі) кембрий», «ортаңғы кембрий» және «соңғы (жоғарғы) кембрий» дәуірлеріне (бөлімдеріне) жіктелсе, бор кезеңі (жүйесі) екі дәуірге (бөлімге) жіктеледі, олар «алғашқы (төменгі) бор» және «соңғы (жоғарғы) бор дәуірлері (бөлімдері)» деген сөз тіркестерімен өрнектеледі.
Астрономияда
Қандай да болмасын оқиғаның немесе процестің басталуы есептеле бастайтын уақыт сәті. Дәуір ұғымы бұл мағынада астрономияда қолданылады. Мұндағы «дәуір » әр текті периодты аспан құбылыстарына бақылау жасағанда уақыт санау басталатын мезгіл сәтін, я қандай да болмасын бақыланушы аспан шамшырағының қайсыбір нақты күйі үшін уақыт сәтін білдіреді. «Дәуір» терминінің соңғы мағынасы ежелгі астрономияда, әсіресе, астрологияда қолданылған;
Гуманитарлық ғылымдар мен философияда
Гуманитарлық ғылымдар мен философияда (жекелей алғанда, тарих философиясында) дәуір ұғымы астрономия мен геологиядағыдай нақты мағынада қолданылмайды. Мұнда да дәуір деп басқа тарихи уақыт интервалдарынан сапалық жағынан өзгеше бір уақыт интервалы түсініледі. «Дәуір» ұғымын осы мағынада тарихи процеске қолдану адамзат дүниетанымындағы уақыт категориясын жіктеудің арқасында мүмкін болды. Мұндай мүмкіндік Жаңа дәуірде ғана пайда болды. Сол кезде тарих ғылымы мен тарих философиясы алдында өзекті мәселелердің бірі ретінде тарихи процестерді кезеңдерге бөлу міндеті қойылды. Бұл тұрғыдан қазіргі ғылым адамзат тарихын жіктеуде дәуір ұғымын кеңінен пайдаланады. Мысалы, ежелгі дәуір (Рим империясы құлағанға дейінгі кезең, V ғасырдыңдың 2-жартысына дейін), орта ғасырлар (V ғасырдан XVII ғасырдың ортасына дейін), жаңа дәуір (XVII ғасырдың ортасынан бастап). Адамзат тарихын дәуірге бөлудің жалпылама үлгілерінің бірі ретінде қабылданған бұл 3 уақыт интервалы анықталғанға дейінгі процесс ұзаққа созылған болатын. Адамзат қоғамының дамуын әр түрлі кезеңдеулер ұсынылды, бірақ қалай болғанда да тарихи интервалдарды ешкім де арнайы дәуір деп атамады. XVIII ғасырдан бастап «дәуір рухы», «замана рухы», «бұл тұтас дәуірді құрады», «бұл жаңа дәуірдің бастамасы еді» деген тәрізді ұғымдар пайда болды. Олардың белгілі бір тұжырымдамалық мағынасы болмады, тіпті олар күні бүгінге дейін жоқ.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: Геология — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2003.ӀSВN 5-7667-8188-1 ӀSВN 9965-16-512-2
- “Қазақ Энциклопедиясы”, 5-том
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Geohronologiya shәkiliEon Dәuir KezenF a n e r o z o j Kajnozoj TorttikNeogen kezeniPaleogen kezeniMezozoj Bor kezeniYura kezeniTrias kezeniPaleozoj Perm kezeniKarbon kezeniDevon kezeniSilur kezeniOrdovik kezeniKembrij kezeniD o k e m b r i j P r o t e r o z o j Neo proterozojMezo proterozojPaleo proterozojA r h e jKatarhejҚajnar Dәuir halykaralyk dәrezhede kelisilgen biregej zherzhylnamalyk shkalanyn ierarhiyalyk bagynyshtylyk turgysynan tortinshi dәrezheli birligi nemese bolimshesi GeologiyadaҚandaj da bir kubylystyn omir sүruindegi nemese kandaj da bir procestin damuyndagy baska uakyt intervalynan sapalyk turgydan ozgeshe uakyt intervaly Dәuir ugymynyn bul magynasy geologiyada anagurlym katan tүrde pajdalanylady Munda negizgi uakyt korsetkishi tau zhynystary tүziletin aralyktagy mezgil sәti bolyp tabylady Geologiyada mundaj intervaldar tomendegidej orbu satylary arkyly beriledi En үlken interval zaman yagni era lat aera bastapky san ugymy arkyly anyktalady Bul geologiyalyk topty kurajtyn tau zhynystarynyn geologiyalyk tүzilu merzimi Mysaly paleozoj mezozoj kajnozoj Әrbir zaman geologiyalyk zhүjeni kurajtyn tau zhynystarynyn geologiyalyk tүzilu merzimin bildiretin kezenderge bolinedi Mysaly paleozoj zamany kembriyalyk ordovik silurijlik devondyk tas komir zhәne permdik kezenderdi kamtidy Dәuir dep bul tusta geologiyalyk bolimdi kurajtyn tau zhynystarynyn geologiyalyk tүzilu merzimi ugynylady Dәuir geologiyalyk kezennin kuramdas boligi bolyp tabylady oz kezeginde geologiyalyk gasyrlarga zhikteledi Dәuir tүsiniginin stratigrafiyalyk balamasy bolim yagni naktyly bolim zher kyrtysy damuynyn naktyly dәuiri barysynda kalyptasyp үlgergen tauzhynystar kabaty Әrbir geologiyalyk kezen әdette eki nemese үsh dәuirge zhikteledi olar sol kezennin algashky ortangy zhәne songy dәuirleri үshke zhiktelgende nemese algashky zhәne songy dәuirleri ekige zhiktelgende dep atalady Bularga sәjkes keletin stratigrafiyalyk birlikter yagni bolimder tomengi bolim ortangy bolim zhәne zhogargy bolim үshke zhiktelgende nemese tomengi bolim zhәne zhogargy bolim soz tirkesterimen beriledi Mysaly kembrij kezeni zhүjesi үsh dәuirge bolimge zhiktele otyryp algashky tomengi kembrij ortangy kembrij zhәne songy zhogargy kembrij dәuirlerine bolimderine zhiktelse bor kezeni zhүjesi eki dәuirge bolimge zhikteledi olar algashky tomengi bor zhәne songy zhogargy bor dәuirleri bolimderi degen soz tirkesterimen ornekteledi AstronomiyadaҚandaj da bolmasyn okiganyn nemese procestin bastaluy eseptele bastajtyn uakyt sәti Dәuir ugymy bul magynada astronomiyada koldanylady Mundagy dәuir әr tekti periodty aspan kubylystaryna bakylau zhasaganda uakyt sanau bastalatyn mezgil sәtin ya kandaj da bolmasyn bakylanushy aspan shamshyragynyn kajsybir nakty kүji үshin uakyt sәtin bildiredi Dәuir termininin songy magynasy ezhelgi astronomiyada әsirese astrologiyada koldanylgan Gumanitarlyk gylymdar men filosofiyadaGumanitarlyk gylymdar men filosofiyada zhekelej alganda tarih filosofiyasynda dәuir ugymy astronomiya men geologiyadagydaj nakty magynada koldanylmajdy Munda da dәuir dep baska tarihi uakyt intervaldarynan sapalyk zhagynan ozgeshe bir uakyt intervaly tүsiniledi Dәuir ugymyn osy magynada tarihi proceske koldanu adamzat dүnietanymyndagy uakyt kategoriyasyn zhikteudin arkasynda mүmkin boldy Mundaj mүmkindik Zhana dәuirde gana pajda boldy Sol kezde tarih gylymy men tarih filosofiyasy aldynda ozekti mәselelerdin biri retinde tarihi procesterdi kezenderge bolu mindeti kojyldy Bul turgydan kazirgi gylym adamzat tarihyn zhikteude dәuir ugymyn keninen pajdalanady Mysaly ezhelgi dәuir Rim imperiyasy kulaganga dejingi kezen V gasyrdyndyn 2 zhartysyna dejin orta gasyrlar V gasyrdan XVII gasyrdyn ortasyna dejin zhana dәuir XVII gasyrdyn ortasynan bastap Adamzat tarihyn dәuirge boludin zhalpylama үlgilerinin biri retinde kabyldangan bul 3 uakyt intervaly anyktalganga dejingi process uzakka sozylgan bolatyn Adamzat kogamynyn damuyn әr tүrli kezendeuler usynyldy birak kalaj bolganda da tarihi intervaldardy eshkim de arnajy dәuir dep atamady XVIII gasyrdan bastap dәuir ruhy zamana ruhy bul tutas dәuirdi kurady bul zhana dәuirdin bastamasy edi degen tәrizdi ugymdar pajda boldy Olardyn belgili bir tuzhyrymdamalyk magynasy bolmady tipti olar kүni bүginge dejin zhok DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi Geologiya Almaty Mektep baspasy 2003 ӀSVN 5 7667 8188 1 ӀSVN 9965 16 512 2 Қazak Enciklopediyasy 5 tom