Қордай ауданы

Қордай ауданы — Жамбыл облысының оңтүстік-шығысындағы әкімшілк бөлік. Алғашында (17.1.1928) Алматы округінің құрамында, кейіннен (14.10.1939) Жамбыл облысына қосылады. Аумағы 8,9 мың км². Орталығы – Қордай ауылы.

Қазақстан ауданы
Қордай ауданы
Әкімшілігі
Облысы	Жамбыл облысы
Аудан орталығы	Қордай
Ауылдық округтер саны	19
Ауыл саны	41
Әкімі	Бегзат Сейсенқұлұлы Болатбеков
Аудан әкімдігінің мекенжайы	Қордай ауылы, Төле би көшесі, №106
Тарихы мен географиясы
Координаттары	43°19′48″ с. е. 75°04′12″ ш. б. / 43.33000° с. е. 75.07000° ш. б. / 43.33000; 75.07000 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 43°19′48″ с. е. 75°04′12″ ш. б. / 43.33000° с. е. 75.07000° ш. б. / 43.33000; 75.07000 ^(G) ^(O) ^(Я)
Құрылған уақыты	1928
Жер аумағы	8,9 мың км²
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	158 538 адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар (49,31%), дүңгендер (34,79%), орыстар (9,38%), әзербайжандар (2,75%), қырғыздар (1,05%), түріктер (0,71%), басқалары (2,01%)
Сандық идентификаторлары
Автомобиль коды	08
Қордай ауданының әкімдігі

Географиясы

Батысында Шу ауданымен, шығысында Алматы облысының Жамбыл ауданымен, оңтүстігінде Қырғызстанмен шектеседі.

Қордай ауданының жері негізінен таулы. Солтүстік және шығыс бөлігін Шу-Іле таулары алып жатыр (биіктіктері теңіз деңгейінен 1000 м-ден жоғары). Кіндіктас, Жетіжол, т.б. тау жоталары ауданның орталық және оңтүстік-шығыс бөлігін қамтиды. Шу аңғары жазық келген. Аудан жерінде кен байлықтарынан гранит (2,6 млн. м³), әктас пен тақтатас (87,4 млн. т), аглопоритті құм (3,1 млн. м³), флюорит (0,467 млн. т), алтынды кентас (0,305 млн. т), молибден (12,2 мың т) және құрылыс тастары кені (8,05 млн. м³) барланған. Олардың кейбіреулері өндірілуде.

Климаты

Климаты континенттік, қысы-жазы жиі-жиі Қордай желі соғып тұрады. Ауаның қаңтардағы орташа температурасы –8 – 10 °C, шілдеде 22 – 24 °C. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 300 – 350 мм, олардың басым бөлігі күз және қыс айларында жауады. Аязсыз мерзімі 150 – 180 күн.

Табиғаты

Шу өзені

Аудан жерімен Шу өзенінің оң саласы саналатын Ырғайты, , Қарақоңыз, Қақпатас (Қақпақтас), Кіндіктас пен Жетіжолдан бастау алатын бірнеше кішігірім өзендер ағады. Ауданның орталық және оңтүстік-шығысынан Іле өзенінің алабына жататын, жазда құрғап қалатын Жаманты, Иірсу, Өзынсу т.б. өзендер ағады. Қақпатас, Қарақоңыз өзендері алабында осы өзендердің атымен аталатын бөгендер салынған. Олардағы судың жалпы сыйымдылығы 18,7 млн. м³. Олар аудан шарушылықтарының 4,5 мың гектар жерін суарады және суландырады. Одан басқа аудан аумағында Алтыайғыр, Майбұлақ және Қалғұты тоғандары бар. Шу өзенінен бірнеше каналдар тартылған. Олардың ең ірісі – .

Аудан жерінде қоңыр, шалғынды қоңыр, шалғынды сор, қызыл қоңыр, солтүстігінде (Қопа және Қараой жазығында) сұр, сортаңды сұр топырақ қалыптасқан. Онда жусан, бетеге, боз, сұлыбас, сораң шөптер, қамыс, шырғанақ, тал өседі. Жануарлар дүниесінен таутеке, елік, қасқыр, түлкі, борсық, қоян, құстардан тау күркетауығы, тырна, бұлдырық, қырғауыл т.б. тіршілік етеді.

Халқы

1939	1959	1970	1979	1989	1999	2009	2021
36295	▲71292	▲91359	▼67947	▲110575	▼104652	▲124684	▲156270

Тұрғыны 143 827 адам (2019). Ұлттық құрамы: қазақтар (49,62%), дүнгендер (33,81%), орыстар (9,93%), әзербайжандар (2,68%), қырғыздар (1,06%), түріктер (0,71%), немістер (0,30%), басқалары (1,90%).

Әкімшілік бөлінісі

Аудандағы 41 елді мекен 19 ауылдық округке біріктірілген:

Халқының саны (2009, 2021)

Ауылдық округтері	2009	2021	2021 2009-ға пайызбен	Ерлер 2009	Ерлер 2021	2021 2009-ға пайызбен	Әйелдер 2009	Әйелдер 2021	2021 2009-ға пайызбен
Алға ауылдық округі	958	▲1106	115,4	497	▲571	114,9	461	▲535	116,1
Ауқатты ауылдық округі	7237	▲8541	118	3619	▲4350	120,2	3618	▲4191	115,8
Бетқайнар ауылдық округі	4562	▲5923	129,8	2235	▲2962	132,5	2327	▲2961	127,2
Жамбыл ауылдық округі	4541	▲6231	137,2	2269	▲3176	140	2272	▲3055	134,5
Кенен ауылдық округі	2496	▼2269	90,9	1249	▼1164	93,2	1247	▼1105	88,6
Қақпатас ауылдық округі	2693	▲3620	134,4	1356	▲1834	135,3	1337	▲1786	133,6
Қаракемер ауылдық округі	3286	▲3547	107,9	1619	▲1784	110,2	1667	▲1763	105,8
Қарасай ауылдық округі	4413	▼3549	80,4	2156	▼1777	82,4	2257	▼1772	78,5
Қарасу ауылдық округі	4724	▲6105	129,2	2338	▲3054	130,6	2386	▲3051	127,9
Қасық ауылдық округі	3378	▲4720	139,7	1603	▲2307	143,9	1775	▲2413	135,9
Қордай ауылдық округі	27443	▲38012	138,5	12888	▲17828	138,3	14555	▲20184	138,7
Масанчи ауылдық округі	14502	▲18461	127,3	7351	▲9360	127,3	7151	▲9101	127,3
Ноғайбай ауылдық округі	2404	▲2421	100,7	1209	▲1265	104,6	1195	▼1156	96,7
Отар ауылдық округі	11749	▲13096	111,5	5780	▲7055	122,1	5969	▲6041	101,2
Сарыбұлақ ауылдық округі	5919	▲7329	123,8	2897	▲3604	124,4	3022	▲3725	123,3
Сортөбе ауылдық округі	17183	▲23093	134,4	8564	▲11453	133,7	8619	▲11640	135,1
Степной ауылдық округі	4484	▲6040	134,7	2247	▲3038	135,2	2237	▲3002	134,2
Сұлутөр ауылдық округі	1283	▼981	76,5	639	▼502	78,6	644	▼479	74,4
Үлкен Сұлутөр ауылдық округі	1429	▼1226	85,8	694	▼615	88,6	735	▼611	83,1
ЖАЛПЫ САНЫ	124684	▲156270	125,3	61210	▲77699	126,9	63474	▲78571	123,8

Қордай кедені, Қазақстан Қырғызстан шекаралары

Ірі елді мекендері:

Ауыл аты	Халық саны (2021)
Қордай	▲38012
Сортөбе	▲19458
Масанчи	▲17631
Гвардейский	▲7898
Ауқатты	▲6672
Бетқайнар	▲5587
Қарасу	▲4929
Отар	▲4896
Жамбыл	▲4661
Сарыбұлақ	▲4232
Қарасай батыр	▲3474
Әлжан ана	▲3378
Қаракемер	▲3338
Қайнар	▲3097

Ауыл шаруашылығы

Аудан шаруашылығы негізінен қант қызылшасын, сүтті-етті мал, қой өсіру, астық өндіруге маманданған. Аудан шаруашылығына пайдаланылатын жердің аумағы 234,0 мың гектар, оның ішінде жыртылған жері 52,6 мың гектар (13,6 мың гектары суармалы), көп жылдық өсімдіктер 0,508 мың гектар жерді қамтиды. Шабындығы 4,8 мың гектар, жайылымы 180,0 мың гектар. 2001 ж. дәнді дақылдар 70,5 мың гектар жерді, қант қызылшасы 0,1 мың га, майлы дақылдар 4,2 мың гектар, темекі 82 гектар, картоп 1,5 мың гектар, көкөніс 4,0 мың гектар, бақша егісі 1,2 мың гектар жерді қамтыды. Сонымен қатар, 484 гектар жерге жемістік және жүзімдік дақылдар отырғызылған.

Ауданның барлық меншік түрлерінде (2001) 30,4 мың сиыр, 15,2 мың шошқа, 207,6 мың қой мен ешкі, 6,5 мың жылқы, 175,1 мың құс болған. Аудан шаруашылығы өнімдерін өндіретін 10 ассоциация жұмыс істейді.

2001 жылдың қазан айындағы көрсеткіш бойынша ауданда халыққа түрлі салада қызмет көрсететін 668 шаруа қожалығы, 9 ӨК, 4 АҚ және 9 ЖШС болған.

Ауданда 2001 жылдың басында 730 трактор, 180 комбайн, жем-шөп жинайтын 54 комбайн, қызылша жинайтын 3 комбайн болды. Ауданда 10 ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін ассоциациясы болған. Элита тұқымды және тұқым шаруашылықтарынан астық бағытындағы «Достық» өндірістік кооперативі және «Қайнар» акционерлік қоғамы «Стекловидная – 24», «Безостая – 1», «Богарная – 56», «Интенсивная», «Жетісу» сорттарын өндірумен шұғылданды. 2001 жылдың қазан айындағы көрсеткіш бойынша ауданда 668 шаруа қожалықтары құрылып, олар жоғарыда айтылған көрсеткіштерге жетті. Ал, шаруашылық субъектілерінің ұйымдастыру-құқықтық түрлерінің саны аудан бойынша 1.10. 2001 ж. 690-ға жетті, оның 668-шаруа қожалығы, 9 өндірістік кооперативті. Ауданда 4 акционионерлік қоғам, жауапкершілігі шектеулі 9 серіктестік тіркелген.

Әлеуметтік нысандар

Қордай ауданында М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеттің филиалы, Ноғайбай ауыл шаруашылығы колледжі бар. Одан басқа, ауданда мектепке дейінгі 1 балалар мекемесі, жалпы білім беретін 48 мектеп, мәдениет объектілерінен 28 мәдениет үйі, 2 музей, 38 кітапхана, денсаулық сақтау мекемелерінен 4 аудандық аурухана мен емханасы, 14 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, 8 фельдшерлі-акушерлік пункт және 12 фельдшерлі пункт болды. Ауданда әр түрлі 37 діни бірлестік бар. Оның ішінде 32 мешіт, одан басқа православиялық шіркеу, Свидетели Иегова, евангелиялық (баптистер), христиан адвентистерінің «7 күн» деп аталатын бірлестіктері тіркелген.

Аудан экономикасы

Ауданда шағын кәсіпкершілікпен айналысатын мекемелердің 10,5% – өнеркәсіп өнімдері саласында, 13,2% – ауыл шаруашылығында, 30,9% – саудада, 2,6% – көлік және байланыс, 4,6% – құрылыста, 0,6% – қонақүй мен мейрамханаларда, қалған 37,5%-і басқа салаларда қызмет істейді. 1991 ж. қарағанда 2001 жылы өнеркәсіп өсімі 20,9%-тен 91,1%-ке, яғни 4,5 есеге жуық өсіпті. Ауданда өнеркәсіп өнімдерін өндірумен 16 шағын кәсіпорын, ауыл шаруашылығында – 20, құрылыста – 7, көлік және байланыс саласында – 4, саудада – 47, қонақүй мен мейрамханада – 1, басқа салаларда 57 шағын мекемелер қызмет көрсетеді.

Қордай өңірі қазақтың халық ақыны, әнші Кенен Әзірбаевтің өмірімен тығыз байланысты. Аудан жерімен республикалық маңызы бар автомагистраль өтеді. Аудан орталығы – Қордай ауданынан Тараз қаласына дейінгі қашықтық 300 км-ді құрайды.

Әкімдері

1. Құрманғали Уәлиұлы Уәли әкімшілік басшысы 1992-95, әкім (02.1998-07.2007)
2. Мұратбай Сматайұлы Жолдасбаев 2007—2009 жж.
3. Ілияс Әлімұлы Тортаев (желтоқсан 2009 — қаңтар 2012)
4. ?
5. 28 шілде 2013 года - 31 желтоқсан 2013 года
6. (17.02.2014-2017)
7. 27 наурыз 2017

Ауданнан шыққан тұлғалар

• Марат Мәзiмбай (12.4. 1974) — кәсіпқой боксшы, IBА чемпионы, халықаралық дәрежедегі спорт шебері.
• Кенен Әзірбаев (1884-1976) — қазақтың әйгілі халық ақыны, композитор. Қазақстанның еңбек сіңірген өнер қайраткері.
• Айгүл Иманбаева — (15.03.1977) Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен ауылында туған) эстрада әншісі, актриса.ҚР Еңбек сіңірген қайраткері.
• Саят Медеуов - (Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен ауылында туған) әнші, ҚР Еңбек сіңірген қайраткері.
• - (Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен ауылында туған) әнші
• Несіпбек Дәутайұлы - Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Кенен аулының тумасы, жазушы, халықаралық "Алаш" сыйлығының лауреаты
• Марал Ысқақбай - Жамбыл облысы, Қордай ауданы, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері
• Мұхтарбай Өтелбаев - Жамбыл облысы, Қордай ауданы, Қаракемер аулының тумасы, академик, Профессор

Дереккөздер

1. Қазақстан Республикасы халқының жынысы және жергілікті жердің типіне қарай саны (2023 жылғы 1 қаңтарға)
2. Қазақстан Республикасы халқының жекелеген этностары бойынша саны (2022 жыл басына)
3. Ресей империясы,  КСРО халық санақтары
4. ҚР халық санақтары
5. 2021 жылғы ұлттық халық санағының қорытындылары