Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Қара дегелек (лат. Ciconia nigra) - саны тұрақты сирек кездесетін түр.
| Қара дегелек | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Крюгер ұлттық паркіндегі қара дегелектер | ||||||||||||||
 (IUCN3.1) | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
| Ciconia nigra (Carolus Linnaeus | ||||||||||||||
 Breeding summer visitor (ranges are approximate)Resident year-round Winter visitor |
Сидамсирақтылар отрядына жататын құс. Дене тұрқы 100 см шамасыңда, қанатының ұзындығы 52-59 см, құлашы 200 см-ге жуык, салмағы 3-4 кг. Сирақтары, тұмсығы, көзінің айналасындағы жалаңаш тері қызғылт келеді. Түсі жасылқара, бауыры ақ. Мойынын созып, сирақтарын жинамай ұшады. Жартасқа салған ұясын бірнеше жыл бойы пайдаланады. Талшіліктен құрастырып, түбіне мүк төсейтін ұясының биіктігі 40 см, 2-5 жұмыртқа салып, 35 тәулік басады. Қосмекенділермен, балықпен, су жәңдіктерімен, ұсақ сүтқоректілермен қоректенеді.
Қазақстанда орманды, таулы аймақтарда таралған, кейде тіпті ағашы жоқ жартасты тауды да, жазықты да мекендейді. Қазақстандағы жалпы саны 300-дей, негізгі мекендейтін жерлері - Алтай, Жоңғар Алатауы және Тянь-Шань таулары. Ұя маңындағы мазасыздыққа төзе алмайды. Бұл құсты сақтау үшін ұяның айналасынан радиусы 0,5 шақырымнан кем емес тыныштық аймағын ұйымдастыру керек.
Статусы
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Әлемдік фаунадағы туыстың бес түрінің және Қазақстан фаунасындағы екі түрдің біреуі.
Таралуы
Еуразияның орманды зонасы (аймақтан тыс таулы ормандарды қоса), Оңтүстік Африкада – шашырап орналасқан. Қазақстанда – Мұғалжар, Кент, Ұлытау, Батыс және , Жоңғар (Жетісу) Алатауы, Алтайда мекендейді. Маусымдық миграция кезінде Қазақстанның шөлді және шөлейтті аудандарында кең кездеседі.
Мекендейтін жерлері
Жартасты тау шатқалдары, оңтүстіктегі ксерофитті шағын ормандардан Алтайдағы қылқан жапырақты тайгаға дейінгі жазық және тау ормандары.
Саны
Көп емес. Біздің және әдебиет көздері бойынша Қазақстанда 150 жұптан артық емес, оның ішінде Батыс Тянь-Шаньда 20 жұптай, Солтүстік Тянь-Шаньмен Жоңғар (Жетісу) Алатауында – 10, Алтайда – 100-ге жуық, Орталық Қазақстанда 5-10 жұп. Көрсетілген аудандарда 40-қа жуық ұя белгілі. Алтайда қара ләйлектің саны соңғы жылдары көбеюде, толықтай алғанда Қазақстан бойынша біршама тұрақты. XX ғасырдың 90-шы жылдарының ортасында күзгі миграцияалды және миграциялық топталу Қазақстанның шөлді аймақтарында байқалады, радиобелгілеу бұл аймақ арқылы Сібірде ұялайтын дегелектердің біршамасы ұшып өтетіні бақыланған. Мысалы, 1995 жылы 29-31 тамызда Жамбыл облысының оңтүстігінде 34 және 21 бастан тұратын қара ләйлектердің жиыны бақыланса, ал 2004 жылы 5-7 қазанда Қызылорда облысы Солтүстік Қызылқұмдағы өзенінің аңғарындағы бірнеше жүз дегелектердің жиналғаны белгілі.
Негізгі әсер ететін факторлар
Зерттелмеген. Кейбір аудандардағы шатқалдардың қарқынды шаруашылық жағынан игерілуі, ұясының маңында мазалау және бұзу, батпақты жерлерді құрғату.
Биологиялық ерекшеліктері
Жыл құсы, Үндістанда қыстайды. Наурыз-сәуірде ұшып келеді. Саз және шөппен байланыстырып бұтақтардан жасаған ұясын жартасқа және ағашқа салады. 2-6 жұмыртқадан тұратын ұяны 32-38 күн басады, балапандары ұяда 60 күндей болады. Ұяда, әдетте 3-5 (орташа 3,7) балапан өседі. Олар ұяны маусым-тамыздың басында тастайды. Күзгі ұшып кету қыркүйек-қазанның басында тоқтайды. Қорегінде майда балықтар, амфибиялар (ересектері мен бақашабақтары), кесірткелер, ірі насекомдар басым; сирек – жыландар, кеміргіштер, майда құстардың балапандары. Өте ұнататын қоректік учаскелері болады, онда 10-12 ләйлек жинала алады.
Қолда өсіру
Европаның көптеген хайуанаттар парктерінде көбейеді. Қазақстанда хайуанаттар парктерінде көбейгені жайында деректер тіркелмеген.
Қабылданған қорғау шаралары
Марқакөл, Батыс Алтай, Ақсу-Жабағылы қорықтарында, Алтынемел, Іле-Алатау, Катон-Қарағай және Шарын ұлттық парктерінде қорғалады.
Қажетті қорғау шаралары
Ұя маңында радиусы 0,5-1 км тыныштық аймағын құру. Ұнататын қоректік учаскелерін сақтау.
Зерттеу жөніндегі ұсыныстар
Көпжылдық мониторингті жүзеге асыру үшін қара ләйлектің ұяларының кадастрын жасау.
Дереккөздер
- Қарағанды. Қарағанды облысы: Энциклопедия. - Алматы: Атамұра, 2006. ІSBN 9965-34-515-5
- Ковшарь, Скляренко, 1990
- Березовиков, Гисцов, 1998/1999
- Ковшарь, Бобек, Пешке, 2004
- Долгушин, 1960
- Р.Ж. Байдавлетов, В.П. Мищенко, личн. сообщ.
- Крапивный, 1958
- Варшавский и др., 1977
- Коржев, Паженков, 2007
| Ортаққорда бұған қатысты медиа санаты бар: Ciconia nigra |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қara degelek lat Ciconia nigra sany turakty sirek kezdesetin tүr Қara degelekKryuger ulttyk parkindegi kara degelekter IUCN3 1 Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby ҚustarSaby DegelektәrizdilerTukymdasy CiconiidaeTegi CiconiaTүri C nigraCiconia nigra Carolus Linnaeus Breeding summer visitor Resident year round Winter visitor ranges are approximate Ciconia nigra Sidamsiraktylar otryadyna zhatatyn kus Dene turky 100 sm shamasynda kanatynyn uzyndygy 52 59 sm kulashy 200 sm ge zhuyk salmagy 3 4 kg Siraktary tumsygy kozinin ajnalasyndagy zhalanash teri kyzgylt keledi Tүsi zhasylkara bauyry ak Mojynyn sozyp siraktaryn zhinamaj ushady Zhartaska salgan uyasyn birneshe zhyl bojy pajdalanady Talshilikten kurastyryp tүbine mүk tosejtin uyasynyn biiktigi 40 sm 2 5 zhumyrtka salyp 35 tәulik basady Қosmekendilermen balykpen su zhәndikterimen usak sүtkorektilermen korektenedi Қazakstanda ormandy tauly ajmaktarda taralgan kejde tipti agashy zhok zhartasty taudy da zhazykty da mekendejdi Қazakstandagy zhalpy sany 300 dej negizgi mekendejtin zherleri Altaj Zhongar Alatauy zhәne Tyan Shan taulary Ұya manyndagy mazasyzdykka toze almajdy Bul kusty saktau үshin uyanyn ajnalasynan radiusy 0 5 shakyrymnan kem emes tynyshtyk ajmagyn ujymdastyru kerek Statusy3 shi sanat Sirek kezdesetin tүr Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyӘlemdik faunadagy tuystyn bes tүrinin zhәne Қazakstan faunasyndagy eki tүrdin bireui TaraluyEuraziyanyn ormandy zonasy ajmaktan tys tauly ormandardy kosa Ontүstik Afrikada shashyrap ornalaskan Қazakstanda Mugalzhar Kent Ұlytau Batys zhәne Zhongar Zhetisu Alatauy Altajda mekendejdi Mausymdyk migraciya kezinde Қazakstannyn sholdi zhәne sholejtti audandarynda ken kezdesedi Mekendejtin zherleriZhartasty tau shatkaldary ontүstiktegi kserofitti shagyn ormandardan Altajdagy kylkan zhapyrakty tajgaga dejingi zhazyk zhәne tau ormandary SanyKop emes Bizdin zhәne әdebiet kozderi bojynsha Қazakstanda 150 zhuptan artyk emes onyn ishinde Batys Tyan Shanda 20 zhuptaj Soltүstik Tyan Shanmen Zhongar Zhetisu Alatauynda 10 Altajda 100 ge zhuyk Ortalyk Қazakstanda 5 10 zhup Korsetilgen audandarda 40 ka zhuyk uya belgili Altajda kara lәjlektin sany songy zhyldary kobeyude tolyktaj alganda Қazakstan bojynsha birshama turakty XX gasyrdyn 90 shy zhyldarynyn ortasynda kүzgi migraciyaaldy zhәne migraciyalyk toptalu Қazakstannyn sholdi ajmaktarynda bajkalady radiobelgileu bul ajmak arkyly Sibirde uyalajtyn degelekterdin birshamasy ushyp otetini bakylangan Mysaly 1995 zhyly 29 31 tamyzda Zhambyl oblysynyn ontүstiginde 34 zhәne 21 bastan turatyn kara lәjlekterdin zhiyny bakylansa al 2004 zhyly 5 7 kazanda Қyzylorda oblysy Soltүstik Қyzylkumdagy ozeninin angaryndagy birneshe zhүz degelekterdin zhinalgany belgili Negizgi әser etetin faktorlarZerttelmegen Kejbir audandardagy shatkaldardyn karkyndy sharuashylyk zhagynan igerilui uyasynyn manynda mazalau zhәne buzu batpakty zherlerdi kurgatu Biologiyalyk erekshelikteriZhyl kusy Үndistanda kystajdy Nauryz sәuirde ushyp keledi Saz zhәne shoppen bajlanystyryp butaktardan zhasagan uyasyn zhartaska zhәne agashka salady 2 6 zhumyrtkadan turatyn uyany 32 38 kүn basady balapandary uyada 60 kүndej bolady Ұyada әdette 3 5 ortasha 3 7 balapan osedi Olar uyany mausym tamyzdyn basynda tastajdy Kүzgi ushyp ketu kyrkүjek kazannyn basynda toktajdy Қoreginde majda balyktar amfibiyalar eresekteri men bakashabaktary kesirtkeler iri nasekomdar basym sirek zhylandar kemirgishter majda kustardyn balapandary Өte unatatyn korektik uchaskeleri bolady onda 10 12 lәjlek zhinala alady Қolda osiruEvropanyn koptegen hajuanattar parkterinde kobejedi Қazakstanda hajuanattar parkterinde kobejgeni zhajynda derekter tirkelmegen Қabyldangan korgau sharalaryMarkakol Batys Altaj Aksu Zhabagyly koryktarynda Altynemel Ile Alatau Katon Қaragaj zhәne Sharyn ulttyk parkterinde korgalady Қazhetti korgau sharalaryҰya manynda radiusy 0 5 1 km tynyshtyk ajmagyn kuru Ұnatatyn korektik uchaskelerin saktau Zertteu zhonindegi usynystarKopzhyldyk monitoringti zhүzege asyru үshin kara lәjlektin uyalarynyn kadastryn zhasau DerekkozderҚaragandy Қaragandy oblysy Enciklopediya Almaty Atamura 2006 ISBN 9965 34 515 5 Kovshar Sklyarenko 1990 Berezovikov Giscov 1998 1999 Kovshar Bobek Peshke 2004 Dolgushin 1960 R Zh Bajdavletov V P Mishenko lichn soobsh Krapivnyj 1958 Varshavskij i dr 1977 Korzhev Pazhenkov 2007Ortakkorda bugan katysty media sanaty bar Ciconia nigraBul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet