Юйгу Шад

Юйгу Шад, Юкук шад, Үкі шад, Юйгу Ирбис Дулу-хан – Батыс Түрік қағандығының қағаны (638 – 651). Бірінші Шығыс Түрік қағанатының билеушісі Кат ильхан қағанның(Бағашұр шад Ілік қаған)(620 - 630/34) ұлы. Юйгу Шад билікке келген уақыт түркілер тарихындағы аса қиын кезеңдердің бірі болды. 632 ж. Қарашар билеушісі Тукичжи мен Хотанның әмірі Уми Қытаймен (Таң империясымен) одақтасып, орталық билікке қарсы шықты. Гаочанды (Тұрпан) әлсіретуді ойластырған Тукичжи Таң империясының билеушісіне Гаочанды айналып өтетін жаңа керуен жолын салуды ұсынды. Бұл жоспардың орындалуы Гаочанға Шығыс Түркістандағы экономикалық және саяси басымдылықтан айырылу қаупін туғызды. Бұл чуюе және чуми тайпаларының Гаочанмен одақтасуына себеп болды. Сөйтіп, 638 ж. Гаочан жаңа одақтастарымен бірге Қарашар өлкесін талқандады. Бұл жеңіске қанаттанған чуюе мен чумилер нүшбелермен күресті қайта жаңғырту үшін өз отандарына қарай қозғалды. Оларды Юйгу Шад бастады. Батыс түріктердің арасында Ышбара Толыс-шад ханның(Ешбар Елтеріс қаған) саясатына наразылық күшейді. 638 ж. қыста қастандық ұйымдастырушылар хан ордасына күтпеген жерден шабуыл ұйымдастырды. Ханның айналасындағы әскербасылар қашып кетті. Ышбара Толыс-шад (Ешбар Елтеріс қаған). өзіне берілген 100-ге тарта жауынгерімен, кіші інісі Бөрі шадпен бірге шегініп, Қарашар билеушісіне жетті. Қастандық ұйымдастырушылар босаған таққа Юйгу Шадты шақырды. Осы арқылы олар Ашина тұқымынан шыққан жігерлі билеушіні таққа отырғызып, өз биліктерін қалпына келтіруге тырысты. Бірақ бұл жергілікті көсемдерге ұнамады. Бұл қағандықтың 2-ге бөлінуіне алып келді. Екі иелік арасында соғыс болып, Юйгу Шад Қарашарды талқандады. Ышбара Толыс-шад (Ешбар Елтеріс қаған) өз отанына қайтып, нүшбелер оны қуанышпен қарсы алды. Бірақ батыстағы тайпалар Юйгу Шадты хан тағына шақырып, “Ирбис Дулу-хан” деген құрметті атақ берді. Үміткерлердің арасындағы соғыс өте қантөгісті болды, дегенмен екі жақтың күштері тең еді. Бітім бойынша Іле өзені олардың иеліктері арасындағы шекараға айналды. Алайда бұл бітім әлсіз болды. Юйгу Шадты жақтаушылар Ышбараға тыныштық бермей, оның Ферғанаға қашуына тура келді. Ол сонда 639 ж. желтоқсанда қайтыс болды. Марқұмның мұрагер ұлы Ел Күйлік-шад (Икюлиши) та бір жылдан кейін дүние салды. Оның орнына Ирбис Ышбара жабғу-хан деген атақ алған немерелес інісі Баїадұр(Гяна) таққа отырды. Жаңа хан елде тәртіп орнатып, Куча, Шань-Шань (Лобнор көлінен оңтүстікке қарайғы жер), Гюймо (Қотаннан шығысқа қарай), Тохарстан, Қарашар, Шаш (Ташкент), Кеш, Хэ (Зеравшан аңғары), Амуль мен Кан (Самарқанд) аймақтарына билік етті. Юйгу Шад билеген көшпелі тайпаларға барлық отырықшы иеліктер мен көпестер бірікті. Олардың ішінде Шу мен Іле өзендерінің аңғарында тұратын дулу тайпаларының көптеген адамдары да болды. Ирбис Ышбара жабғу-хан (Гяна) олардың жеріне өзінің көшпелі астанасын орнатып, оны “Оңтүстік орда” деп атады. Қытайлар оны заңды билеуші деп танып, Юйгу Шадқа дипломаттық қысым көрсетуге тырысты. Алайда Юйгу Шадтың айналасына даланың Қытайға қарсы барлық күштері жиналды. Олар бұрынғы қаїарлы Түрік қағандығын қалпына келтіруге тырысты. Оңтүстікке жасалған жорықтан кейін Ирбис Ышбара жабғу-ханның басы алынды. Юйгу Шад біріктіруші хандардың лайықты ұрпағы болды. 641 ж. оның билігі Іле өзенінен бастап Сібір тайгасына дейінгі аралыққа тарады. Оған Жоңғариядағы басмылдар, Алтайдағы қыпшақтар, Минусинск қазаншұңқырындағы қырғыздар, Оңтүстік Тарбағатайдағы шумығандар бағынды. Бірақ хандарын жоғалтқан нүшбелер қарсылық көрсетулерін жалғастыра берді. Юйгу Шад бүкіл елді көктей өтіп, өзіне Тохарстанды бағындырды. Оған тек Соғдиана мен Ыстықкөлдің айналасындағылар ғана бағынған жоқ. 642 ж. Юйгу Шад өз әскерін Хамиды жаулап алуға аттандырды. Бірақ 2 мың жауынгерден тұратын қытай әскері оларды талқандап қана қоймай, ел аумағына дейін қуып келді. Юйгу Шадтың өзі “біріккен күштермен” Самарқандты талқандады. Бірақ олжаны бөлісу кезінде дулу көсемдері Юйгу Шадты сараңдығы үшін айыптады. Юйгу Шад тәртіпсіздіктерді бірден тыймақ болып, наразылықты ұйымдастырушы Нишу-шорды (дулулар бөлігінің көсемі) өлтірді. Бұған жауап ретінде дулулар көтеріліс бастады. Олжадан құр қалған Юйгу Шадтың серіктері қашып кетті. Юйгу Шад өзіне берілген жеке жасағымен ғана қалды. Қытайдың қолдауына сүйенген нүшбелер ханды таққа отырғызды. Юйгу Шад өзінің бұрынғы одақтастары – дулуларды қайтып оралуға шақырды, бірақ олар үзілді-кесілді бас тартты. Елде қалудың мүмкіндігі жоқтығын түсінген Юйгу Шад өз әскерлерінің қалған бөлігімен Әмударияның сол жағалауына қарай кетті. Осы жерде ол Құндызға орнығып қалған түріктерден қолдау тапты. Сонда қайтыс болып, ордасын өз ұлы, Ашина тайпасының Бумын қағаннан тараған таомақтан шыққан соңғы билеуші – Женшеге қалдырды.

Дереккөздер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 жыл. ISBN 5-89800-123-9, X том
2. Гумилев Л.Н., , М., 1993.