Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Моңғолдар, моңғол тілдес халықтар; алтай тіл шоғырының моңғол тілінде сөйлейтін (Моңғолиядағы халха, ойраттар мен Қытайдағы баоань, дунсян, даур, барга, монгор, моңғолдар мен Ауғанстандағы моғолдар, Ресейдегі буряттар мен қалмақтар) халықтар тобының жалпы атауы.
| Моңғолдар | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 10-11 млн | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Қытай | 6 146 730 |
 Моңғолия | 3 201 377 |
 Ресей | 822 763 |
 Корея Республикасы | 41 500 |
 АҚШ | 18 000-20 000 |
 Қырғызстан | 10 000 |
 Чехия | 7 895 |
 Жапония | 7 340 |
 Канада | 6 311 |
 Германия | 4 056 |
 Ұлыбритания | 3 331 |
 Қазақстан | 2 723 |
 Франция | 2 459 |
| Тілдері | |
| моңғол, қытай, орыс | |
| Діні | |
| буддизм, шаманизм (бақсылық), , тәңіршілдік, ислам | |
Қоныстануы
Моңғолдардың жалпы саны 7 млн-нан астам (2000). Олардың басым көпшілігі Қытайдағы Ішкі Моңғолияда (5 млн.), Моңғолияда (2 млн-нан аса) өмір сүреді. Моңғолдар үлкен моңғолоид нәсілінің орт. азиялық түріне жатады. Моңғолдардың көпшілігі будда дінінің ламаизм тармағын ұстанады.
Тілі
Моңғол тілдері, бурят, қалмақ тілдеріне жақын. Ол бірнеше жергілікті ерекшеліктерге ажыратылады: шығыс диалектісіне - морчин, харачин, арухорчин; орталық диалектіге - халха, чахар, ордос; батыс диалектісіне - амашан, эдзин, кукунор жатады. Әдеби тілі халха диалектісі негізінде қалыптасқан. Көне жазба ескерткіштері сақталғанымен, моңғол тілі ұлт ретінде 14-16 ғасырларда қалыптаса бастады. Моңғол тілі лексикасында көне түркі, маньчжур, тибет, санскрит, қытай тілдерінен енген сөздер жиі кездеседі.
Діні
Буддизм моңғолдарға 12 ғасырдың соңы - 13 ғасырдың басында енсе, гелугпа мектебі түрінде ол тек 16 ғасырдың соңы - 17 ғасырдың басынан бастап қалыптасты. 20 ғасырдың басына қарай Моңғолияда 700-ден астам үлкенді-кішілі монастырлар, храмдар мен часовнялар жұмыс істеді. Социализм кезеңінде елдің дәстүрлі, соның ішінде буддалық мәдениеті іс жүзінде жойылды. 1990 жылдан бастап оның жандануы басталды. 20 ғасырдың ортасына дейін кейбір аймақтарда шаманизм болды.
Тарихы
Протомоңғолдық этностардың қатарына ежелгі Қытай деректерінде келтірілетін түркі және тұңғыс-маньчжур тайпаларымен араласқан дун-ху, сяньби, хи және шивэй кіреді. “Моңғол” этнонимі 7 – 10 ғасырлардағы Қытай шежірелерінде мэн-гу, мэн-ва, мэн-гу-ли түрінде кездеседі. “Моңғол” этнонимінің пайда болуы жөнінде ғылымда бірнеше болжамдар бар. 13 ғасырда қазіргі Моңғолия мен Қытайдың солтүстік-шығысын мекендеген тайпалардың бір бөлігі Шыңғыс ханның басшылығымен көршілес тайпа одақтар мен мемлекеттік құрылымдарды (қидандарды, ұйғырларды, қыпшақтарды, таңғұттарды, меркіттерді, наймандарды, т.б.) бағындырып, біртұтас мемлекет құрды. 13 ғасырдың жартысында Шыңғыс хан империясы бөлінгенде көпшілік Моңғолдар Юань империясына қарады. 14 ғасырдың 2-жартысында Юань империясы тарап, Моңғолдар Қытайдан қуылды. 15 ғасырда моңғол тілдес халықтар батыс және шығыс топқа бөлініп кетті. Моңғолдардың шығыс тобы 16 ғасырда солтүстік және оңтүстік болып бөлінді. Солтүстік Моңғолдар 16 ғасырдан бастап “Халха” деп атала бастады (қазір олардың ұрпақтары Моңғол Республикасы халқының 90%-ын құрайды). Моңғолдардың қазіргі әдеби тілінің негізі халха тілі болып табылады. Оңтүстік Моңғолдар Қытайдың құрамында қалып қойды және қазір ҚХР-дағы ішкі Моңғолияда тұрады. Батыс Моңғолияда ойраттар 17 ғасырда Жоңғар хандығын құрды, олардың ұрпақтары Моңғолиядағы, Қытайдағы Моңғолдар мен қалмақтардың құрамына енді.
Шаруашылығы
Барлық Моңғолдардың материалдық және рухани мәдениеті ұқсас. Дәстүрлі кәсіптері – көшпелі мал шаруашылығы (жылқы, сиыр, қой, ешкі, қодас, түйе өсіру). Егіншілік қосалқы рөл атқарады. Ішкі Моңғолияда арпа, бидай, жүгері, тары, зығыр өсіреді. Қосымша кәсібі – аңшылық. Негізгі баспанасы – киіз үй. Ер адамдар мен әйел адамдардың дәстүрлі киімдері – . Мерекелік киімдер жібек матадан тігіліп, жеңсіз кеудешемен толығады. Бас киімдер пішіні мен жасалған материалдары бойынша әр түрлі әлеуметтік топтарда бір-бірінен ерекшеленеді. Аяқ-киімдері – қалың табанды етік (гутал). Дәстүрлі тағамдары – ет (негізінен қой еті, сиыр мен жылқы етін сирек жейді), әр түрлі сүт өнімдері [ірімшік, май, сүт, айран, қымыз, сүт арағы (архи), т.б.]. Құс етін, балық, жеміс-жидектер, жабайы өсімдіктердің кейбір түрлерін тамақтарына пайдаланады.
Мәдениеті
Моңғолдардың ұлттық ойындары – ат жарыс, садақ ату, күрес. Моңғолдарға будда діні 12 ғасырдың соңы мен 13 ғасырдың бас кезінде ене бастады, ламаизмнің гелугпа сектасы 16 ғасырдың соңы – 17 ғасырдың бас кезінде ғана орнықты. Моңғолдарда ауыз әдебиеті, оның ішінде батырлар жыры (моңғолдың “Гэсэр”, ойраттың “Джангар” дастандары, т.б.), саз өнері (көмеймен әндету, аспапты саз, дауысты созып ән салатын) сақталған.
Қазақстандағы моңғолдар
Моңғолдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы моңғолдардың саны:
- 1970 жылы - 542 адам;
- 1979 жылы - 413 адам;
- 1989 жылы - 309 адам;
- 1999 жылы - 602 адам;
- 2009 жылы - 365 адам.
Дереккөздер
- Монголы https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki%20%20%20/47924
- Большая советская энциклопедия https://gufo.me/dict/bse/%D0%9C%D0%BE%D0%BD%D0%B3%D0%BE%D0%BB%D1%8B
- народы мира / Монголы http://www.etnolog.ru/people.php?id=MNGL
- «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев — Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, XI том 27 бет.
- Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 321-бет ISBN 978-601-7472-88-7
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Mongoldar mongol tildes halyktar altaj til shogyrynyn mongol tilinde sojlejtin Mongoliyadagy halha ojrattar men Қytajdagy baoan dunsyan daur barga mongor mongoldar men Auganstandagy mogoldar Resejdegi buryattar men kalmaktar halyktar tobynyn zhalpy atauy MongoldarBүkil halyktyn sany10 11 mlnEn kop taralgan ajmaktar Қytaj6 146 730 Mongoliya3 201 377 Resej822 763 Koreya Respublikasy41 500 AҚSh18 000 20 000 Қyrgyzstan10 000 Chehiya7 895 Zhaponiya7 340 Kanada6 311 Germaniya4 056 Ұlybritaniya3 331 Қazakstan2 723 Franciya2 459Tilderimongol kytaj orysDinibuddizm shamanizm baksylyk tәnirshildik islamҚonystanuyMongoldardyn zhalpy sany 7 mln nan astam 2000 Olardyn basym kopshiligi Қytajdagy Ishki Mongoliyada 5 mln Mongoliyada 2 mln nan asa omir sүredi Mongoldar үlken mongoloid nәsilinin ort aziyalyk tүrine zhatady Mongoldardyn kopshiligi budda dininin lamaizm tarmagyn ustanady TiliMongol tilderi buryat kalmak tilderine zhakyn Ol birneshe zhergilikti erekshelikterge azhyratylady shygys dialektisine morchin harachin aruhorchin ortalyk dialektige halha chahar ordos batys dialektisine amashan edzin kukunor zhatady Әdebi tili halha dialektisi negizinde kalyptaskan Kone zhazba eskertkishteri saktalganymen mongol tili ult retinde 14 16 gasyrlarda kalyptasa bastady Mongol tili leksikasynda kone tүrki manchzhur tibet sanskrit kytaj tilderinen engen sozder zhii kezdesedi DiniBuddizm mongoldarga 12 gasyrdyn sony 13 gasyrdyn basynda ense gelugpa mektebi tүrinde ol tek 16 gasyrdyn sony 17 gasyrdyn basynan bastap kalyptasty 20 gasyrdyn basyna karaj Mongoliyada 700 den astam үlkendi kishili monastyrlar hramdar men chasovnyalar zhumys istedi Socializm kezeninde eldin dәstүrli sonyn ishinde buddalyk mәdenieti is zhүzinde zhojyldy 1990 zhyldan bastap onyn zhandanuy bastaldy 20 gasyrdyn ortasyna dejin kejbir ajmaktarda shamanizm boldy TarihyJ G Renattyn Mongoliya kartasy XVIII gasyrdyn birinshi zhartysy Protomongoldyk etnostardyn kataryna ezhelgi Қytaj derekterinde keltiriletin tүrki zhәne tungys manchzhur tajpalarymen aralaskan dun hu syanbi hi zhәne shivej kiredi Mongol etnonimi 7 10 gasyrlardagy Қytaj shezhirelerinde men gu men va men gu li tүrinde kezdesedi Mongol etnoniminin pajda boluy zhoninde gylymda birneshe bolzhamdar bar 13 gasyrda kazirgi Mongoliya men Қytajdyn soltүstik shygysyn mekendegen tajpalardyn bir boligi Shyngys hannyn basshylygymen korshiles tajpa odaktar men memlekettik kurylymdardy kidandardy ujgyrlardy kypshaktardy tanguttardy merkitterdi najmandardy t b bagyndyryp birtutas memleket kurdy 13 gasyrdyn zhartysynda Shyngys han imperiyasy bolingende kopshilik Mongoldar Yuan imperiyasyna karady 14 gasyrdyn 2 zhartysynda Yuan imperiyasy tarap Mongoldar Қytajdan kuyldy 15 gasyrda mongol tildes halyktar batys zhәne shygys topka bolinip ketti Mongoldardyn shygys toby 16 gasyrda soltүstik zhәne ontүstik bolyp bolindi Soltүstik Mongoldar 16 gasyrdan bastap Halha dep atala bastady kazir olardyn urpaktary Mongol Respublikasy halkynyn 90 yn kurajdy Mongoldardyn kazirgi әdebi tilinin negizi halha tili bolyp tabylady Ontүstik Mongoldar Қytajdyn kuramynda kalyp kojdy zhәne kazir ҚHR dagy ishki Mongoliyada turady Batys Mongoliyada ojrattar 17 gasyrda Zhongar handygyn kurdy olardyn urpaktary Mongoliyadagy Қytajdagy Mongoldar men kalmaktardyn kuramyna endi SharuashylygyBarlyk Mongoldardyn materialdyk zhәne ruhani mәdenieti uksas Dәstүrli kәsipteri koshpeli mal sharuashylygy zhylky siyr koj eshki kodas tүje osiru Eginshilik kosalky rol atkarady Ishki Mongoliyada arpa bidaj zhүgeri tary zygyr osiredi Қosymsha kәsibi anshylyk Negizgi baspanasy kiiz үj Er adamdar men әjel adamdardyn dәstүrli kiimderi Merekelik kiimder zhibek matadan tigilip zhensiz keudeshemen tolygady Bas kiimder pishini men zhasalgan materialdary bojynsha әr tүrli әleumettik toptarda bir birinen erekshelenedi Ayak kiimderi kalyn tabandy etik gutal Dәstүrli tagamdary et negizinen koj eti siyr men zhylky etin sirek zhejdi әr tүrli sүt onimderi irimshik maj sүt ajran kymyz sүt aragy arhi t b Қus etin balyk zhemis zhidekter zhabajy osimdikterdin kejbir tүrlerin tamaktaryna pajdalanady MәdenietiMongoldardyn ulttyk ojyndary at zharys sadak atu kүres Mongoldarga budda dini 12 gasyrdyn sony men 13 gasyrdyn bas kezinde ene bastady lamaizmnin gelugpa sektasy 16 gasyrdyn sony 17 gasyrdyn bas kezinde gana ornykty Mongoldarda auyz әdebieti onyn ishinde batyrlar zhyry mongoldyn Geser ojrattyn Dzhangar dastandary t b saz oneri komejmen әndetu aspapty saz dauysty sozyp әn salatyn saktalgan Қazakstandagy mongoldarMongoldar Қazakstanga negizinen otken gasyrdyn orta sheninen bastap bastap naryktyk karym katynastarga bajlanysty koshi kon үrdisterine oraj konystangan Қazakstandagy mongoldardyn sany 1970 zhyly 542 adam 1979 zhyly 413 adam 1989 zhyly 309 adam 1999 zhyly 602 adam 2009 zhyly 365 adam DerekkozderMongoly https dic academic ru dic nsf ruwiki 20 20 20 47924 Bolshaya sovetskaya enciklopediya https gufo me dict bse D0 9C D0 BE D0 BD D0 B3 D0 BE D0 BB D1 8B narody mira Mongoly http www etnolog ru people php id MNGL Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 XI tom 27 bet Қazakstan halky Enciklopediya Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 321 bet ISBN 978 601 7472 88 7Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet