Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ибақ хан, кейде Ибрахим хан (тат. Айбәк хан, Ибәк хан, орыс. Ивак-царь, Ибрагим Ивак царь, Упак-царь, Бреим-царь, туған жылы белгісіз – 1493 немесе 1495) — Шибан әулетінен шыққан Түмен хандығының билеушісі (1468-1493/1495). Мамық сұлтанның ағасы, сібір хандары Ахмет-Керей мен Көшімнің атасы, Қажы Мұхаммед ханның немересі.
| Ибақ хан (Ибрахим хан) | ||
 Ибақ ханның Ұлы Орданың билеушісі Ахметты өлтіруі. Бейнелі жылнамалар жинағы. | ||
| Лауазымы | ||
|---|---|---|
| ||
| 1468 — 1493/1495 | ||
| Ізашары | Әбілхайыр хан | |
| Ізбасары | Мамық сұлтан | |
| Өмірбаяны | ||
| Діні | ислам | |
| Дүниеге келуі | белгісіз | |
| Қайтыс болуы | 1493 немесе 1495 | |
| Әкесі | Махмұтек хан | |
| Балалары | Құтлық, Ханзада, Мұртаза | |
өңдеу  | ||
Өмірбаяны
Жазба деректерде Ибақ ханның есімі XV ғасырдың екінші жартысынан бастап кездеседі. Ол Әбілхайыр ханның мұрагері Шейх-Хайдар ханға қарсы бағытталған ауқымды коалицияның құрамында аталып өтті. Бұл жорық туралы «Таварих-и гузида-йи Нусрат-наме», «Фатх-наме», «Шайбани-наме» және «Бахр ал-Асрар» жан-жақты баяндайды. Шығыс жылнамаларына сәйкес коалицияның құрамында Ұлы Орданың билеушісі Ахмет хан, Қажы-Мұхаммед ханның ұлы Сейтек, Орыс ханның ұрпақтары Керей мен Жәнібек, Жәдігер ханның ұлы Бүреке сұлтан болған. 1469 жылы орын алған бірнеше қақтығысқа қарамастан, ешбір қарсыласушы жақ жеңіске жете алмады. Шейх-Хайдардың Ибақтың қолынан қаза тапқандығын «Таварих-и гузида-йи Нусрат-наме», «Шайбани-наме» хабарлайды. 1469 жылы Ибақ хан Дешті Қыпшақтағы Көшпелі өзбектер мемлекетін құлатуға қатысып, Әбілхайыр ханның немерелері Мұхаммед Шайбани және Махмұд паналаған Қажы-Тарханды қоршауға алады. Жорықты Ұлы Орданың билеушісі Ахмет хан, маңғыт биі Аббас және Ибақ басқарды. 1460-шы жылдардың аяғында Ибақ Түмен жұртының билеушісіне айналды.
Архангелогород жылнамасының ақпаратына сәйкес 1481 жылдың қаңтар айында ноғай мырзалары Мұса мен Жамқұршының қолдауына ие болған Ибақ Ұлы Орданың билеушісі Ахмет ханға кенеттен ұйымдастырылған шабуыл жасап, оны мерт қылған. Ахмет ханның қызы мен ұлысындағы «ордабазардың» Ноғай Ордасына немесе Түмен жұртына көшірілгендігін Вологод-Пермь, Устюг және Вологод жылнамалары хабарлайды. Ордабазардың көмегімен Ибақ Түмен хандығының әскери және экономикалық күшін арттыруды көздеген. Қаңтар айындағы оқиғалар қырым ханы Меңлі-Керейдің поляк-литва королі Казимир IV жазған хатында да баяндалған. Ибақ ханның батыс бағыттағы алғашқы әскери жетістіктері оның орыс елшілік құжаттарындағы лауазымына әсер етті. Устюг жылнамасында «шибан», ал Никонов жылнамасында «ноғай» ханы ретінде аталып өтті.
1487 жылы Қазан хандығындағы мемлекеттік төңкерістен кейін хан тағына ІІІ Иванның жақтасы Мұхаммед-Әмин отырды. Қазандағы билеуші топтың бір бөлігі (Алқазы, Қасым Сейіт, Бегіс, Өтеш және т.б.) қаладан қашып, Түменді паналауға мәжбүр болды. Кейбір болжамдарға қарағанда, олар Ибақты таққа отырғызу рәсімін өткізіп, оны қазан ханы ретінде мойындады. 1489 жылы «ноғай ханы» Ибақтың Мәскеуге аттандырған елшілігі тұтқынға түскен бұрынғы қазан ханы Әлиді босатып, Түменге жіберуді жоспарлаған. Сәтсіз аяқталған келіссөздердің қорытындысы бойынша Ибақ ханның кейбір экономикалық талаптары орындалып, Қазан хандығы арқылы өтетін дипломатиялық бағыттарды орнату келісілді.
1492 және 1493 жылдары Ахмет ханның ұлдары Шейх-Ахмет пен Сейіт-Махмұтқа қарсы ұйымдастырылған біріккен ноғай-түмен одағының жорықтарына қатысқан. Алайда ноғай билеушілерінің Қажы-Тархан тағына ағайынды Ибақ пен Мамықты отырғызу жоспары іске аспады.
XVII ғасырда жарық көрген сібір жылнамаларындағы ақпаратқа сәйкес 1493 немесе 1495 жылы жергілікті тайпалардың билеуші тобының бір бөлігі Ибақ ханның билігіне наразылық білдіреді. Олар Тайбұға әулетінің өкілі Мұхаммедтің басшылығымен Чинги-Тура қаласына шабуыл жасап, Ибақ ханды өлтірген. Ханның өлімінен кейін түмен тағын інісі Мамық сұлтан иеленді. Ибақ хан ұрпақтарының ішіндегі ең танымалы – Сібір (Түмен) хандығының билеушісі Көшім хан.
Әдебиеттер
- Архангелогородский летописец // Полное собрание русских летописей / Отв. ред. акад. Б. А. Рыбаков. — Л.: Наука, 1982. — Т. 37. Устюжские и вологодские летописи XVI—XVIII вв. — С. 95. — 227 с. — 5400 экз.
- Ахмедов Б. А. Государство кочевых узбеков. — М.: Наука, 1965. — С. 55, 60-61, 68-69. — 194 с.
- Исхаков Д. М. Об общности этнической истории волго-уральских и сибирских татар (булгарский, золотоордынский и позднезолотоордынский периоды) // Сибирские татары. Монография / Отв. ред. С. В. Суслова. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2002. — С. 41—44, 48-49. — 240 с. — 500 экз. — ISBN 5-94981-009-0.
- Исхаков Д. М. Тюркско-татарские государства XV—XVI вв. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2004. — С. 17, 19, 41. — 132 с. — (Biblioteka TATARICA). — 500 экз.
- Камал ад-Дин Али Бинаи. Шайбани-наме // Материалы по истории казахских ханств XV-XVIII веков (Извлечения из персидских и тюркских сочинений) / Отв. ред. Б. Сулейменов. — Алма-Ата: Наука, 1969. — 652 с.
- Парунин А.В. Политическая история Тюменского ханства в 1430-1508 гг.: монография / А. В. Парунин. — Челябинск: Фонд содействия сохранению культурного наследия «Общественный фонд "Южный Урал"», 2023. - 247 с.
- Почекаев Р. Ю. Цари ордынские. Биографии ханов и правителей Золотой Орды. — СПб.: Евразия, 2010. — С. 226—227, 234. — 408 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-91852-010-9.
- Сабитов Ж. М. Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — С. 290. — 326 с. — 1.000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9. Архивная копия от 27 января 2012 на Wayback Machine
- Трепавлов В. В. История Ногайской Орды. — М.: Восточная литература, 2002. — С. 113—118. — 752 с. — ISBN 5-02-018193-5.
- Тюменское и Сибирское ханства / под ред. Д. Н. Маслюженко, А. Г. Ситдикова, Р. Р. Хайрутдинова. — Казань: Издательство Казанского университета, 2018. — 560 с. — ISBN 978-5-00130-021-2.
- Файзрахманов Г. Л. История татар Западной Сибири: с древнейших времен до начала XX века. — Казань: Татар. кн. изд-во, 2007. — С. 120—128. — 431 с. — 1,000 экз. — ISBN 978-5-298-01536-3.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Ibak han kejde Ibrahim han tat Ajbәk han Ibәk han orys Ivak car Ibragim Ivak car Upak car Breim car tugan zhyly belgisiz 1493 nemese 1495 Shiban әuletinen shykkan Tүmen handygynyn bileushisi 1468 1493 1495 Mamyk sultannyn agasy sibir handary Ahmet Kerej men Koshimnin atasy Қazhy Muhammed hannyn nemeresi Ibak han Ibrahim han Ibak hannyn Ұly Ordanyn bileushisi Ahmetty oltirui Bejneli zhylnamalar zhinagy LauazymyTүmen hany nogaj hany kazan hany Shiban әuletinin bileushisi1468 1493 1495Izashary Әbilhajyr hanIzbasary Mamyk sultanӨmirbayanyDini islamDүniege kelui belgisizҚajtys boluy 1493 nemese 1495Әkesi Mahmutek hanBalalary Қutlyk Hanzada Murtazaondeu ӨmirbayanyZhazba derekterde Ibak hannyn esimi XV gasyrdyn ekinshi zhartysynan bastap kezdesedi Ol Әbilhajyr hannyn murageri Shejh Hajdar hanga karsy bagyttalgan aukymdy koaliciyanyn kuramynda atalyp otti Bul zhoryk turaly Tavarih i guzida ji Nusrat name Fath name Shajbani name zhәne Bahr al Asrar zhan zhakty bayandajdy Shygys zhylnamalaryna sәjkes koaliciyanyn kuramynda Ұly Ordanyn bileushisi Ahmet han Қazhy Muhammed hannyn uly Sejtek Orys hannyn urpaktary Kerej men Zhәnibek Zhәdiger hannyn uly Bүreke sultan bolgan 1469 zhyly oryn algan birneshe kaktygyska karamastan eshbir karsylasushy zhak zheniske zhete almady Shejh Hajdardyn Ibaktyn kolynan kaza tapkandygyn Tavarih i guzida ji Nusrat name Shajbani name habarlajdy 1469 zhyly Ibak han Deshti Қypshaktagy Koshpeli ozbekter memleketin kulatuga katysyp Әbilhajyr hannyn nemereleri Muhammed Shajbani zhәne Mahmud panalagan Қazhy Tarhandy korshauga alady Zhorykty Ұly Ordanyn bileushisi Ahmet han mangyt bii Abbas zhәne Ibak baskardy 1460 shy zhyldardyn ayagynda Ibak Tүmen zhurtynyn bileushisine ajnaldy Ibak hannyn soktyrgan tengesi Arhangelogorod zhylnamasynyn akparatyna sәjkes 1481 zhyldyn kantar ajynda nogaj myrzalary Musa men Zhamkurshynyn koldauyna ie bolgan Ibak Ұly Ordanyn bileushisi Ahmet hanga kenetten ujymdastyrylgan shabuyl zhasap ony mert kylgan Ahmet hannyn kyzy men ulysyndagy ordabazardyn Nogaj Ordasyna nemese Tүmen zhurtyna koshirilgendigin Vologod Perm Ustyug zhәne Vologod zhylnamalary habarlajdy Ordabazardyn komegimen Ibak Tүmen handygynyn әskeri zhәne ekonomikalyk kүshin arttyrudy kozdegen Қantar ajyndagy okigalar kyrym hany Menli Kerejdin polyak litva koroli Kazimir IV zhazgan hatynda da bayandalgan Ibak hannyn batys bagyttagy algashky әskeri zhetistikteri onyn orys elshilik kuzhattaryndagy lauazymyna әser etti Ustyug zhylnamasynda shiban al Nikonov zhylnamasynda nogaj hany retinde atalyp otti 1487 zhyly Қazan handygyndagy memlekettik tonkeristen kejin han tagyna III Ivannyn zhaktasy Muhammed Әmin otyrdy Қazandagy bileushi toptyn bir boligi Alkazy Қasym Sejit Begis Өtesh zhәne t b kaladan kashyp Tүmendi panalauga mәzhbүr boldy Kejbir bolzhamdarga karaganda olar Ibakty takka otyrgyzu rәsimin otkizip ony kazan hany retinde mojyndady 1489 zhyly nogaj hany Ibaktyn Mәskeuge attandyrgan elshiligi tutkynga tүsken buryngy kazan hany Әlidi bosatyp Tүmenge zhiberudi zhosparlagan Sәtsiz ayaktalgan kelissozderdin korytyndysy bojynsha Ibak hannyn kejbir ekonomikalyk talaptary oryndalyp Қazan handygy arkyly otetin diplomatiyalyk bagyttardy ornatu kelisildi 1492 zhәne 1493 zhyldary Ahmet hannyn uldary Shejh Ahmet pen Sejit Mahmutka karsy ujymdastyrylgan birikken nogaj tүmen odagynyn zhoryktaryna katyskan Alajda nogaj bileushilerinin Қazhy Tarhan tagyna agajyndy Ibak pen Mamykty otyrgyzu zhospary iske aspady Ibak han bejnelengen 1 oral franki 1991 XVII gasyrda zharyk korgen sibir zhylnamalaryndagy akparatka sәjkes 1493 nemese 1495 zhyly zhergilikti tajpalardyn bileushi tobynyn bir boligi Ibak hannyn biligine narazylyk bildiredi Olar Tajbuga әuletinin okili Muhammedtin basshylygymen Chingi Tura kalasyna shabuyl zhasap Ibak handy oltirgen Hannyn oliminen kejin tүmen tagyn inisi Mamyk sultan ielendi Ibak han urpaktarynyn ishindegi en tanymaly Sibir Tүmen handygynyn bileushisi Koshim han ӘdebietterArhangelogorodskij letopisec Polnoe sobranie russkih letopisej Otv red akad B A Rybakov L Nauka 1982 T 37 Ustyuzhskie i vologodskie letopisi XVI XVIII vv S 95 227 s 5400 ekz Ahmedov B A Gosudarstvo kochevyh uzbekov M Nauka 1965 S 55 60 61 68 69 194 s Ishakov D M Ob obshnosti etnicheskoj istorii volgo uralskih i sibirskih tatar bulgarskij zolotoordynskij i pozdnezolotoordynskij periody Sibirskie tatary Monografiya Otv red S V Suslova Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2002 S 41 44 48 49 240 s 500 ekz ISBN 5 94981 009 0 Ishakov D M Tyurksko tatarskie gosudarstva XV XVI vv Kazan Institut istorii im Sh Mardzhani AN RT 2004 S 17 19 41 132 s Biblioteka TATARICA 500 ekz Kamal ad Din Ali Binai Shajbani name Materialy po istorii kazahskih hanstv XV XVIII vekov Izvlecheniya iz persidskih i tyurkskih sochinenij Otv red B Sulejmenov Alma Ata Nauka 1969 652 s Parunin A V Politicheskaya istoriya Tyumenskogo hanstva v 1430 1508 gg monografiya A V Parunin Chelyabinsk Fond sodejstviya sohraneniyu kulturnogo naslediya Obshestvennyj fond Yuzhnyj Ural 2023 247 s Pochekaev R Yu Cari ordynskie Biografii hanov i pravitelej Zolotoj Ordy SPb Evraziya 2010 S 226 227 234 408 s 1 000 ekz ISBN 978 5 91852 010 9 Sabitov Zh M Genealogiya Tore Alma Ata 2008 S 290 326 s 1 000 ekz ISBN 9965 9416 2 9 Arhivnaya kopiya ot 27 yanvarya 2012 na Wayback Machine Trepavlov V V Istoriya Nogajskoj Ordy M Vostochnaya literatura 2002 S 113 118 752 s ISBN 5 02 018193 5 Tyumenskoe i Sibirskoe hanstva pod red D N Maslyuzhenko A G Sitdikova R R Hajrutdinova Kazan Izdatelstvo Kazanskogo universiteta 2018 560 s ISBN 978 5 00130 021 2 Fajzrahmanov G L Istoriya tatar Zapadnoj Sibiri s drevnejshih vremen do nachala XX veka Kazan Tatar kn izd vo 2007 S 120 128 431 s 1 000 ekz ISBN 978 5 298 01536 3 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet