Дай Шешен

Дай Шешен, Дай ноян (моңғ. Дэй Сэцэн) - 12 ғасырдың ортасы - 13 ғасырдың басындағы қоңыраттардың көсемі. Оның қызы Бөрте Темүжін-Шыңғыс ханның бәйбішесі болды және одан туған балалары мен олардың ұрпақтары ғана Моңғол империясындағы ең жоғарғы билікті иемденіп, шыңғысидтер рулық атағын иелене алатын.

Аты және шығу тегі

«Шешен» эпитеті «дана» деп аударылады ; «Моңғолдың құпия шежіресіне» сәйкес, бұл лақап есімді Шыңғыс ханның арғы атасы Тұмбинай мен маңғыттардың билеушісі Хуилдар алған. Жамұқа да осы лақап атпен аталады – ол Темүжіннің алдымен анда досы, кейін моңғол тайпаларын біріктірудегі басты қарсыласы болды.

Рашид ад-Диннің айтуынша, Дай Шешеннің үш баласы болған: ұлдары Алшы мен Хуку және қызы Бөрте. Дай Шешеннің інісі Дәритайдың (Шыңғыс ханның ағасы Дәрітай отчигинмен шатастырмау керек) ұлдары Қата (Қатай), Буюр (Бұқыр), Такудар және Джуйкур (Шүңгір) және олардың кейбір ұрпақтары Моңғол империясының хандары Үгедей хан, Меңгу және Құбылайға күйеу бала болды. Құбылайдың жұбайлары Шәби мен Нәмби де Дай Шешеннің әулетінен шыққан.

Өмірбаяны

«Моңғолдардың құпия тарихында» Темүжін тоғыз жасында әкесі Есугей қоңырат тайпасының олхонут тармағынан (үлкен әйелі Өелүн шыққан) қалыңдық іздеуге кетеді. Жолда кездейсоқ кездескен Дай Шешен он жасар қызы Бөртеге Темүжінге үйлендіруді ұсынады.

«Жылнамалар жинағында» келтірілген әңгімелердің біріне сәйкес «Құпия шежіреден» айырмашылығы, Дай Шешен Темучин мен Бөртенің қосылғанын қаламаған, бірақ Алшының күш-жігерінің арқасында неке орын алды. Қалай болғанда да, Есугей қызды ұнатып, ұлын Дай Шешенге қалдырады. Бірақ татарлар қайтар жолда Есугейді улап, ол өлер алдында өзінің нөкерлерінің бірі Меңліктен қоңыраттарға барып, Темучинді үйіне алып кетуді сұрайды. Кейін Темүжін есейгенде өзі сөз байласқан Бөртеге үйленеді. Бөртенің жасауы — Темүжін кейін Керей ханы Тұғырылға сыйға тартқан сәнді бұлғын ішік, Темүжіннің ықпалды ханның қолдауына ие болуына түрткі болды.

«Жылнамалар жинағындағы» тағы бір әңгімеге сәйкес, 1201 жылы Жамұханың төңірегіне бірігіп, оны гүрхан деп жариялағаннан кейін бағынышты тайпалар (хатегиндер, салжұттар, дүрбендер, үнгіраттар және татарлар) Темучинге қарсы тұруға бел буады. Алайда Дай Шешен оған алдағы жорық туралы ескертіп, Бұйр Нор көлі маңындағы шайқаста Темучин мен Тұғырылдың біріккен әскері Жамұханың коалициясын талқандады.

Мәдениетте

Дай Шешен И. К. Калашниковтың «Қатігез дәуір» (1978) романындағы кейіпкер болды.

Дереккөздер

1. Монголы и меркиты в XII веке(қолжетпейтін сілтеме)//Ученые записки Тартуского гос. ун-та, 1977. — N 416: Studia orlentalla et Antiqua: П. — C. 74—116.

Әдебиет

• Лубсан Данзан. Алтан Тобчи. Золотое сказание. / перевод Н. П. Шастиной / Г. Н. Румянцев. — М.: Наука, 1973. — 440 с.
• Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.—Л.: Издательство АН СССР, 1941.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.
• {{{тақырыбы}}}. — ISBN 5-17-027916-7.
• Груссе Рене. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М.: Молодая гвардия, 2008. — ISBN 978-5-235-03133-3.
• Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. Чингис-хан: личность и эпоха. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 1995. — С. 26, 27, 69, 116, 117. — 274 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-02-017390-8.
• Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0.
• История Казахстана в китайских источниках = Қазақстан тарихы туралы қытай деректемерелi. — Алматы: Дайк-Пресс, 2006. — Vol. 5. — P. 140. — 259 p. — 3000 экз. — ISBN 9965-798-61-3.