Буынаяқты жәндіктердің арғы тегі көпқылтанды буылтық құрттар деп есептеледі. Буылтық құрттардан негізгі айырмашылығы - денесі хитинді затпен қапталған. Хитин дегеніміз - жасуныққа ұқсас . Шаян- тәріздестерде хитинге әктенген заттар сіңеді. Ал өрмекшітәріздестердің, бунақденелілердің хитинінде нәруыз көбірек болады. Жабынның ішкі жағынан жеке будаланған тері-бұлшықет қапшығының бұлшықеттері бекінеді. Соның нәтижесінде дене бөліктері біріне-бірі тәуелсіз, дәлме-дәл, өте шапшаң және тиімді қозғалыс жасай алады.
Буынаяқтылардың сыртқы хитинді жабыны өте жеңіл. Сондықтан буынаяқтылар салмағы ауыр бақалшақты ұлулардан әлдеқайда оңтайлы қимылдайды. Хитин берік болғандықтан, созылмайды. Буынаяқтылар денесі өскенде хитинді жабын мезгіл-мезгіл денеден сыпырылып, түлейді. Хитинді жабынның қалың-жұқалығы барлық жәндіктерде біркелкі емес. Өзеншаяны, жабыны, қоңыздың қатты қанаты және жабыны өте қалың. Ал маса,шыбын тағы басқа жәндіктердің жабындары жұқа болады. Мұндай жабындар буылтық құрттардың жабынынан беріктігімен, ылғал өткізбейтіндігімен ерекшеленеді. Буынаяқтылар бастапқы даму кезінде жиі-жиі түлейді. Ересек жәндіктер өте сирек немесе мүлде түлемейді.
Шаянтәріздестер класы
Олар суда тіршілік ететіндіктен, желбезек арқылы тыныс алады. Асшаян, , денесінің бас пен көкірек бөлігі тұтасқан. Ол баскөкірек және құрсақ бөліктерінен құралады. Жүрегі және қан тамырлары қанды дене қуысына айдайды. Сондықтан, қантарату жүйесі тұйықталмаған - ашық жүйелі. Зәршығару жүйесі бездер арқылы жүзеге асады. Ол дененің (өзен шаян) бас бөлігінде орналасады. шұбалшаңға өте ұқсас, бірақ күрделірек құрылыста. Көру, иіс сезу, сипап сезу және тепе-теңдік сақтау мүшелері едәуір дамыған. басым бөлігі дара жынысты және олар жынысты жолмен көбейеді. Орташа және ірі денелі шаянтәріздестер (, отар, асшаян,) құрттарды, ұлуларды, балықтарды, өсімдіктерді қорек етеді. Сонымен бірге балықтардың, бақалардың, басқа да су жануарларының өлексесін жеп, табиғатта санитарлық рөл атқарады. ұсақ шаянтәріздестер (су бүргесі, циклоп) өте ұсақ қоректік бөлшектерді, ұсақ ағзаларды қорек етеді. Өздері балықтарға жем болады. Балықтардың желбезектерінде паразиттік жолмен тіршілік ететін түрлері де бар. Циклоптар кейбір құрттардың дамуына аралық ие болып табылады.Шаян суда құрсағын алға қаратып, оны бас көкіректің астына қарай бүгіп, қайта жазады.Шаяндардың қантарату жүйесі тұйықталмаған - ашық жүйелі болады. Ірі теңіз шаяндарының қанының түсі көк болады.
Өрмекшітәріздестер класы
Олар - құрлықта тіршілік ететін буынаяқтылар. Бұл класқа жататын жәндіктердің денесі екі бөліктен тұрады. баскөкірек және қарсақ бөлімінен тұрады. Бұларда болмайды. Жабыны үш қабатты. Ол жәндіктің денесін судың булануынан қорғайды. Бұлардың дене қуысы аралас қуысты, сондықтан ашық жүйелі. Өрмекшітәріздестердің баскөкірек бөлігінде 6 жұп аяқ орналасады. Бірінші жұбы - күйісаяқ; екінші жұбы - тұтқыаяқ; қалған 4 жұбы - жүруге арналған аяқтар. Сөйтіп, өрмекшітәріздестерде жүретін 8 аяқ болады. Ал құрсағында ешбір аяқ орналаспайды және көпшілігінде буылтықсыз, тегіс болып келеді. Өрмекшітәріздестердің көпшілігі және тамырлары арқылы қажетсіз заттарды бөледі. Бұлар құрлықта тіршілік етеді. Өкпе қапшығы және (трахея) тынысалу мүшелері болып табылады.
Демтүтік — жәндіктің құрлықта өмір сүруге бейімделуінің нәтижесінде пайда болған жаңа түзіліс. Өкпе - желбезектер туындысы. Өрмекшітәріздестер тек қоймалжың күйдегі қоректі ғана пайдалана алады. Сондықтан олжалаған жәндігінің денесіне нәруызды ыдырататын бауыр мен сілекей безінің сөлін енгізеді. Қоймалжыңданған қоректі жұтқыншағымен сорады. Тамақтың денеден тысқары қоймалжың күйге ауысып қорытылуы астың ішектен тыс қорытылуы деп аталады. Бұл - бұған дейінгі жәндіктерде байқалмаған . Өрмекшітәріздестерде құрсақ жүйке тізбекшесіндегі жүйке түйіндерінің іріленуінен түйінді жуйке жүйесі түзіледі. Сезім мүшелерінің құрылымы едәуір күрделі. Өрмекшітәріздестер - дара жынысты, іштей ұрықтанады. Аналықтары жұмыртқа салып, жұмыртқадан ұрпақтары тікелей дамиды.
Өрмекшітәріздестер - жыртқыш, паразит. Кейбіреуі қан сорады (кене). Көпшілігі өсімдік және бунақденелілермен қоректеніп, олардың табиғаттағы санын реттейді. Енді біреулері шағыл (қарақұрт, бүйі, құршаян), адам мен үй хайуанаттарына үлкен қауіп төндіреді. Өрмекшітәріздестер - құрлықта өмір сүретін жәндіктер. Терісі - үш қабатты. Жабынында улы және өрмек тоқитын безі болады. Көздері - қарапайым құрылыста. - түтігі. Дара жынысты. Асты ішектен тыс қорытады. Жұмыртқа арқылы көбейеді. Тірілей туатын түрлері де бар (кенелер). Аяғы бунақтардан тұратын жәндіктер буынаяқтыларға жатады. Оның үш класы бізге көбірек таныс. Олар: шаянтәріздестер, өрмекшітәріздестер және бунақденелілер класы. Шаянтәріздес жәндіктер суда өмір сүреді. Сондықтан олар желбезек арқылы алады. Денесі екі бөліктен - баскөкірек және құрсақтан құралады, қантарату жүйесі - ашық жүйелі. Зәршығару жүйесі бездер арқылы жүзеге асады. Көру, иіс сезу, сипап сезу, тепе-теңдік мүшелері едәуір дамыған. Басым бөлігі дара жынысты. Жыныстық жолмен көбейеді.
Дереккөздер
- Биология:Жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған оқулық. Алматы: Атамұра, 2007. ISBN 9965-34-607-0
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Buynayakty zhәndikterdin argy tegi kopkyltandy buyltyk kurttar dep esepteledi Buyltyk kurttardan negizgi ajyrmashylygy denesi hitindi zatpen kaptalgan Hitin degenimiz zhasunykka uksas Shayan tәrizdesterde hitinge әktengen zattar sinedi Al ormekshitәrizdesterdin bunakdenelilerdin hitininde nәruyz kobirek bolady Zhabynnyn ishki zhagynan zheke budalangan teri bulshyket kapshygynyn bulshyketteri bekinedi Sonyn nәtizhesinde dene bolikteri birine biri tәuelsiz dәlme dәl ote shapshan zhәne tiimdi kozgalys zhasaj alady Қurshayan Buynayaktylardyn syrtky hitindi zhabyny ote zhenil Sondyktan buynayaktylar salmagy auyr bakalshakty ululardan әldekajda ontajly kimyldajdy Hitin berik bolgandyktan sozylmajdy Buynayaktylar denesi oskende hitindi zhabyn mezgil mezgil deneden sypyrylyp tүlejdi Hitindi zhabynnyn kalyn zhukalygy barlyk zhәndikterde birkelki emes Өzenshayany zhabyny konyzdyn katty kanaty zhәne zhabyny ote kalyn Al masa shybyn tagy baska zhәndikterdin zhabyndary zhuka bolady Mundaj zhabyndar buyltyk kurttardyn zhabynynan beriktigimen ylgal otkizbejtindigimen erekshelenedi Buynayaktylar bastapky damu kezinde zhii zhii tүlejdi Eresek zhәndikter ote sirek nemese mүlde tүlemejdi Shayantәrizdester klasyKene Olar suda tirshilik etetindikten zhelbezek arkyly tynys alady Asshayan denesinin bas pen kokirek boligi tutaskan Ol baskokirek zhәne kursak bolikterinen kuralady Zhүregi zhәne kan tamyrlary kandy dene kuysyna ajdajdy Sondyktan kantaratu zhүjesi tujyktalmagan ashyk zhүjeli Zәrshygaru zhүjesi bezder arkyly zhүzege asady Ol denenin ozen shayan bas boliginde ornalasady shubalshanga ote uksas birak kүrdelirek kurylysta Koru iis sezu sipap sezu zhәne tepe tendik saktau mүsheleri edәuir damygan basym boligi dara zhynysty zhәne olar zhynysty zholmen kobejedi Ortasha zhәne iri deneli shayantәrizdester otar asshayan kurttardy ululardy balyktardy osimdikterdi korek etedi Sonymen birge balyktardyn bakalardyn baska da su zhanuarlarynyn oleksesin zhep tabigatta sanitarlyk rol atkarady usak shayantәrizdester su bүrgesi ciklop ote usak korektik bolshekterdi usak agzalardy korek etedi Өzderi balyktarga zhem bolady Balyktardyn zhelbezekterinde parazittik zholmen tirshilik etetin tүrleri de bar Cikloptar kejbir kurttardyn damuyna aralyk ie bolyp tabylady Shayan suda kursagyn alga karatyp ony bas kokirektin astyna karaj bүgip kajta zhazady Shayandardyn kantaratu zhүjesi tujyktalmagan ashyk zhүjeli bolady Iri teniz shayandarynyn kanynyn tүsi kok bolady Өrmekshitәrizdester klasyOlar kurlykta tirshilik etetin buynayaktylar Bul klaska zhatatyn zhәndikterdin denesi eki bolikten turady baskokirek zhәne karsak boliminen turady Bularda bolmajdy Zhabyny үsh kabatty Ol zhәndiktin denesin sudyn bulanuynan korgajdy Bulardyn dene kuysy aralas kuysty sondyktan ashyk zhүjeli Өrmekshitәrizdesterdin baskokirek boliginde 6 zhup ayak ornalasady Birinshi zhuby kүjisayak ekinshi zhuby tutkyayak kalgan 4 zhuby zhүruge arnalgan ayaktar Sojtip ormekshitәrizdesterde zhүretin 8 ayak bolady Al kursagynda eshbir ayak ornalaspajdy zhәne kopshiliginde buyltyksyz tegis bolyp keledi Өrmekshitәrizdesterdin kopshiligi zhәne tamyrlary arkyly kazhetsiz zattardy boledi Bular kurlykta tirshilik etedi Өkpe kapshygy zhәne traheya tynysalu mүsheleri bolyp tabylady Caption text Demtүtik zhәndiktin kurlykta omir sүruge bejimdeluinin nәtizhesinde pajda bolgan zhana tүzilis Өkpe zhelbezekter tuyndysy Өrmekshitәrizdester tek kojmalzhyn kүjdegi korekti gana pajdalana alady Sondyktan olzhalagan zhәndiginin denesine nәruyzdy ydyratatyn bauyr men silekej bezinin solin engizedi Қojmalzhyndangan korekti zhutkynshagymen sorady Tamaktyn deneden tyskary kojmalzhyn kүjge auysyp korytyluy astyn ishekten tys korytyluy dep atalady Bul bugan dejingi zhәndikterde bajkalmagan Өrmekshitәrizdesterde kursak zhүjke tizbekshesindegi zhүjke tүjinderinin irilenuinen tүjindi zhujke zhүjesi tүziledi Sezim mүshelerinin kurylymy edәuir kүrdeli Өrmekshitәrizdester dara zhynysty ishtej uryktanady Analyktary zhumyrtka salyp zhumyrtkadan urpaktary tikelej damidy Өrmekshitәrizdester zhyrtkysh parazit Kejbireui kan sorady kene Kopshiligi osimdik zhәne bunakdenelilermen korektenip olardyn tabigattagy sanyn rettejdi Endi bireuleri shagyl karakurt bүji kurshayan adam men үj hajuanattaryna үlken kauip tondiredi Өrmekshitәrizdester kurlykta omir sүretin zhәndikter Terisi үsh kabatty Zhabynynda uly zhәne ormek tokityn bezi bolady Kozderi karapajym kurylysta tүtigi Dara zhynysty Asty ishekten tys korytady Zhumyrtka arkyly kobejedi Tirilej tuatyn tүrleri de bar keneler Ayagy bunaktardan turatyn zhәndikter buynayaktylarga zhatady Onyn үsh klasy bizge kobirek tanys Olar shayantәrizdester ormekshitәrizdester zhәne bunakdeneliler klasy Shayantәrizdes zhәndikter suda omir sүredi Sondyktan olar zhelbezek arkyly alady Denesi eki bolikten baskokirek zhәne kursaktan kuralady kantaratu zhүjesi ashyk zhүjeli Zәrshygaru zhүjesi bezder arkyly zhүzege asady Koru iis sezu sipap sezu tepe tendik mүsheleri edәuir damygan Basym boligi dara zhynysty Zhynystyk zholmen kobejedi DerekkozderBiologiya Zhalpy bilim beretin mekteptin 7 synybyna arnalgan okulyk Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 607 0Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz