Балықшы тұйғын лат Pandion haliaetus сұңқартәрізділер отрядының тұйғындар тұқымдасына жататын жыртқыш құс Pandion haliae

Балықшы тұйғын (лат. Pandion haliaetus) — сұңқартәрізділер отрядының тұйғындар тұқымдасына жататын жыртқыш құс.

Қанатының ұзындығы шамамен 490 мм, салмағы 1,6 кг. Арқасы қарақоңыр, бауыры ақ, жемсауы қоңыр, теңбіл түсті. Басы ақшыл сары, табанында балық ұстауға икемді тікенек балықшытәрізді бүртіктері бар. Балапандарының мамығы көгілдір. Негізінен Жайық өзені аңғарын қоныстайды. Жыл құсы, сәуірде келіп, қыркүйекте қайтады. Өзен-көл маңайындағы ағашқа ұя салады. Мамырдың басында 2-3 көкшіл жұмыртқа салып, оны мекиені мен қоразы кезектесіп 1 ай бойы басады.

Балықшы тұйғын жойылып кету жағдайында тұрған түр. Ертеректе Қазақстанның балығы мол және ұя салуға ағаштары бар көптеген су қоймаларында мекендеген. Қазір ұя басар кезінде бірнеше жерлерде: Марқакөл (Оңтүстік Алтай), Жайық, Ертіс, Іле өзендерінде ғана кездеседі. Саны 60-70-ке дейін (оның жартысы Шығыс Қазақстанда) кеміді. Негізгі себептер - орманды кесу, балық қорларының таусылуы, ересек құстарды жою. Ұяларды есепке алып, олардың әрқайсысының айналасын тыныштық аймаққа айналдыру қажет. Қазақстанның «Қызыл кітабына» енгізілген.

Мәртебесі

1-ші санат. Қазақстанда жойылып кету қаупінде тұрған түр.

Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы

Құстардың әлемдік фаунадағы монотиптік тұқымдас пен туыстың өкілі.

Таралуы

Балықшы тұйғын Антарктидадан басқа барлық континенттерде көбейіп, бүкіл әлемде таралған. Олар Оңтүстік Америкада немесе Үнді-Малайзияда өседі ме, белгісіз, бірақ олар кейде қыс мезгілінде кездеседі. Қыста олар Египетте және Қызыл теңіздің кейбір аралдарында ұя салады.

Олар қауіпсіз ұя салатын жерлер мен балықтардың көптігі бар таяз су аймақтары бар барлық жерде ұя салады. Ұялар әдетте судан 3-5 км қашықтықта орналасқан: батпақтар, көлдер, су қоймалары немесе өзендер, бірақ сонымен қатар судың үстінде жақсы жерде орналасуы мүмкін. Орындар үлкен ұя салуға болатын, құрлықтағы жыртқыштар үшін жету қиын - кейде судың үстінде немесе шағын аралда таңдалады. Өлі ағаш, қалқыма немесе басқа жасанды құрылыс ұя салу орны ретінде қызмет ете алады. Балапандары қорек іздеп ұядан 14 км-ге дейін барады, ал қалған уақытта 10 км-ге дейін ұша алады.

Ертеде Қазақстанның көптеген суқоймаларында мекендеген. Қазір негізгі ұялайтын орындары Марқакөл көлі мен өзені. Бұлардан басқа 1976 ж. Жаркент қаласынан оңтүстікке қарай , 1981 жылы Орал қаласына жақын Жайық өзенінде, 1982 ж. Қапшағай су қоймасында Кіші Қалқанда, 1985 ж. – Сырдария өзенінде ұялары табылған. 1981-1985 жылдары бірен-саран жұптары ұялайтын мерзімде Зайсан көлінде, Павлодар облысындағы Ертіс өзенінің бойында, Балқаш көлінің оңтүстік жағалауында, Бұқтырма өзенінің аңғарындағы көлдерден де кездескен.

Мекендейтін жерлері

Суы мөлдір және жағасы орманды, балыққа бай суқоймалары.

Саны

XX ғасырдың 40-шы жылдарында көп жерлерде кәдімгідей болған , бірақ 50-60-жылдарда көпшілік суқоймаларында жойылған. 80-ші жылдары Қазақстанда 30-35 жұбы сақталған, олардың ішінде Марқакөл көлінде 1978-1985 жылдары 7-11 жұбы, өзенінде 1980 ж. – 5 жұп ұялады. Марқакөл көлінде саны тұрақты. Деседе республикада балықшы тұйғынның жағдайы өте нашар.

Негізгі әсер ететін факторлар

Өзендер мен көлдердің жағалауларында шаруашылық және рекреациялық қызметтердің күшеюі. Тікелей жою, ұяларын бұзу, суқоймаларын шаруашылық мақсатта игеру, мазалау факторы, жағалаудағы ормандарды отау, балық қорының қысқаруы.

Биологиялық ерекшеліктері

Наурыздың аяғы – сәуірде ұшып келеді. Сәуірдің аяғы – мамырдың басында жұмыртқа салады. Ұяда 2-3, өте сирек 4 жұмыртқа болады. Шайқау 34-40 күнге, орташа 37, созылады. Балапандары ұяда 49-60 тәулік болады. Марқакөл көлінде 10 ұядан шыққан 27 балапанның 21-і қанатына қонды. Қайтуы тамыздың үшінші онкүндігінен қазанның 20-на дейін созылады. Негізінен балықпен қоректенеді.

Қолда өсіру

Қолда өсіру жайында деректер белгісіз.

Қабылданған қорғау шаралары

Марқакөл қорығында, Қатонқарағай және Алтынемел ұлттық парктерінде қорғалады.

Қажетті қорғау шаралары

Ұялайтын жерлеріне кадастр жүргізу, олардың айналасында 200-400 м радиусте тыныштық аймағын құру. Ұялауға қолайлы жерлерде, ағаштарға қондырғылар және басқа типтегі жасанды ұялар орналастыру.

Зерттеу жөніндегі ұсыныстар

Аймақтар бойынша санын анықтау, биологиясын зерттеу, жасанды ұяларға тарту бойынша эксперименттер жүргізу.

Дереккөздер

Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002, ISBN 9965-607-02-8
Қазақ Энциклопедиясы
Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Pandion haliaetus

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Батыс Қазақстан облысы. Энциклопедия. — Алматы: «Арыс» баспасы, 2002, ISBN 9965-607-02-8

[2] Қазақ Энциклопедиясы

[3] Отырар. Энциклопедия. – Алматы.«Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2