Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Энец (өз атауы - энчо, могади, пебай, ескі атауы Енисей самодийлері (самоед)) —Ресейдің солтүстігіндегі ең шағын этникалық топтардың бірі. Қазіргі уақытта энецтер географиялық жағынан екі топты біріктіреді: Тундра энеці және Орман энеці.
| Энец | |
| энчо, могади, пебай | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 300 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
Халқы
1614 жылғы құжаттарда олардың саны 1428 адам, 1640 ж.-940 адам, 1681 ж.-892 адам деп есептеді. ХVII ғасырда энецтердің азаюы 1630-1631 жылдардағы шешек эпидемиясымен байланысты, содан кейін кейбір энец ұрпақтары толығымен жойылды, сонымен қатар Енисейдің солтүстігінде болған XVII ғасырдың аяғы — XVIII ғасырдың бірінші жартысындағы этникалық тарихи оқиғаларға байланысты болды.
Энецтер саны 1897 жылы – 488 адам, 1926 жылы – 482 адам болды. 1959, 1971, 1979 жылдардағы санақтарда энецтер мүлдем ескерілмеді, өйткені олардың тұрғылықты жерінде олар ненецтермен немесе нганасанмимен теңдестірілді. 1989 жылы 209 энец болды, ал 2002 жылғы санақ бойынша - 237, оның ішінде 213 адам Краснояр өлкесінде, негізінен Таймыр (Долган-Ненец) автономды округы, 2010 жылғы санақ бойынша - 221 адам тұрды.
Қазіргі уақытта энецтер негізінен Енисей сағасындағы елді мекендерде, Дудинка қаласының ауданында, Усть-Авам ауылында, Краснояр өлкесінің Таймыр (Долган-Ненец) автономды округінде тұрады.
Тілі
Орал тілдері отбасының самодий тобына жатады. Диалектілері: тундра және орман. Өз жазуы жоқ. Мектептерде энец тілі оқытылмайды. Оны факультативтік түрде зерттеуге талпыныс жасалуда. Энец тілінде радиохабар таратылады.
Діні
Ресми түрде халық православие болып саналады, бірақ олардың тұрғылықты жерлері мен қашықтығына қол жеткізу қиын болғандықтан, миссионерлер энецтерді православие дініне айналдыра алмады. Христиандар тек орман энецтері болды, қалған бөлігі бүгінгі күнге дейін табиғат құбылыстарына, рухтарға табынады, анимистік пантеизмді, шаманизмді ұстанады. Рухтардың бейнелері орманда және төбелерде ерекше жерлерде орналасқан. Рухтарға ақша, бұғы еті, мата бөліктері құрбандыққа шалынады.
Энецтер арасында жануарларды, құстарды, балықты қастерлеу кең таралған, бірақ ең маңызды орынды бұғы алады. Ақ түс киелі болып саналады, адамдар бұл жануарларды негізгі құдай Нумға жатады деп санайды. Бұндай киікті өлтіруге, жеуге, шанаға байлауға болмайды.
Тарихы
17 ғасырдың 2-жартысынан бастап оларды батыстан ненецтер, оңтүстіктен солтүстік-шығысқа қарай Енисейдің оң жағалауынан селькуптар, кеттер және эвенктер ығыстырды. Орман энецтері көршілес Енисей ненецтеріне (юрактарға) мәдениеті жағынан және неке байланыстарымен тығыз байланысты, тундрасы энецтері нганасандарға жақын. 19 ғасырда Енисей губерниясының құрамында Хантай және Қарасин "рулық басқармалары" құрылды. Хантай басқармасын тундра тобы құрады. Оның саны 1827 жылы 239 адамды құрады. Жазда тундра Енисей шығанағының оң жағалауындағы Гольчиха ойпатында және Пур ойпатында жүрді, ал қыстың басталуымен олар Енисейді мұзбен кесіп өтіп, оңтүстікке орман-тундраға көшті. Орман Энец 258 адамды құрады.
XIX-ғасырдың 30-40-жылдарынан бастап Карасин самоедтерінің көп балалы отбасылары Хантай самоедтерінің аумағында жазда көшіп келді. Карасин самоедтері жыл бойы орман-тундрада жүрді. 1849-50 жылдың қысында энецтер мен ненецтер арасындағы соңғы қақтығыс Туручедо аралында болып, ол энецтердің жеңісімен аяқталды. Нәтижесінде осы халықтар арасында Енисей шекарасы түпкілікті жүргізілді.
Содан бері Енисейдің оң жағы "самоед", яғни энец, ал сол жағы "юрац", яғни ненец деп саналды. Энцтер мекендейтін аймақ негізінен тундра болып табылады. Ормандар (негізінен балқарағай) Енисейдің оң жағалауында Дудинкадан оңтүстікке қарай бірнеше ондаған шақырым жерде.
Кәсібі
Негізгі дәстүрлі кәсібі – бұғыларды аулау. Олар өзен өткелдеріндегі торлары бар тұзақтарға бұғыларды айдап түсірді, қазір мылтықпен ауланады.
Тері аңшылықтары кең таралған (арктикалық түлкі, түлкі, ақкіс). Енисейде балық аулау аулар мен тор арқылы дамыды, майшабақ, омуль, ақ лосось, ақ балық және бекіре балықтары ауланды. Бұғы өсіру, бұғы бағу және шана ненецтерден алынған. 1930 жылдары бұғы өсіру және аңшылық шаруашылықтары ұйымдастырылды.
Өмір салты
XVIII ғасырға дейін энецтер арасында рулар болған. XVII ғасырдың аяғынан бастап шығысқа қоныс аударуға байланысты олар кішігірім экзогамиялық топтарға ыдырайды. XIX ғасырға дейін көп балалы отбасылар, көп әйел алу, қалыңдық құнын төлейтін неке сақталды.
Дәстүрлі тұрғын үйі - конустық шатыр, нганасанға жақын және құрылысы мен жабынының элементтері бойынша ненецтерден ерекшеленеді. XX-шы ғасырда чумның ненецтік түрі, долгандардан - шананы қабылданды. Қазіргі энецтер негізінен стационарлық елді мекендерде тұрады.
Қысқы ерлер киімі – капюшоны бар күрте, аң терісінен тігілген шалбар, бұғы терісінен тігілген биік аяқ киім, түкті шұлық. Әйелдер күртесі, ерлерге қарағанда, алды ашық болып келеді. Оның астына жеңсіз ішінен аң терісі тігілген комбинезон киген. Әйелдердің аяқ киімі ерлерге қарағанда қысқа болды. Әйелдердің қысқы бас киімі де екі қабат болып тігілді: астыңғы жағы ішке қарай, үстіңгі жағы сыртқа қарай.
Дәстүрлі тағамдары - жаңа піскен және мұздатылған ет, жазда жаңа піскен балық. Балықтан юкола мен балық ұнын – порса дайындайды.
Дереккөздер
- Коренные малочисленные народы Таймыра, их традиции https://taimyr24.ru/about/KMNT_traditons_T/enci.php
- ЭНЦЫ https://www.taimyr-museum.ru/ency
- МАЛЫЕ НАРОДЫ РОССИИ. ЭНЦЫ https://kontinentusa.com/malye-narody-rossii-ency/
- Энцы http://my.krskstate.ru/docs/ethnoses/entsy/ Мұрағатталған 5 ақпанның 2023 жылы.
- Энцы — носители редчайшего языка на Земле Источник: https://travelask.ru/articles/entsy-nositeli-redchayshego-yazyka-na-zemle
- Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/4936370
- История России в датах https://rushrono.ru/people_enzy.html
- Энцы http://bsk.nios.ru/enciklodediya/ency
- народы мира / Энцы http://www.etnolog.ru/people.php?id=ENTS
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Enec oz atauy encho mogadi pebaj eski atauy Enisej samodijleri samoed Resejdin soltүstigindegi en shagyn etnikalyk toptardyn biri Қazirgi uakytta enecter geografiyalyk zhagynan eki topty biriktiredi Tundra eneci zhәne Orman eneci Enecencho mogadi pebajBүkil halyktyn sany300En kop taralgan ajmaktar ResejTilderi orys tiliDinipanteizm shamanizmHalky1614 zhylgy kuzhattarda olardyn sany 1428 adam 1640 zh 940 adam 1681 zh 892 adam dep eseptedi HVII gasyrda enecterdin azayuy 1630 1631 zhyldardagy sheshek epidemiyasymen bajlanysty sodan kejin kejbir enec urpaktary tolygymen zhojyldy sonymen katar Enisejdin soltүstiginde bolgan XVII gasyrdyn ayagy XVIII gasyrdyn birinshi zhartysyndagy etnikalyk tarihi okigalarga bajlanysty boldy Enecter sany 1897 zhyly 488 adam 1926 zhyly 482 adam boldy 1959 1971 1979 zhyldardagy sanaktarda enecter mүldem eskerilmedi ojtkeni olardyn turgylykty zherinde olar nenectermen nemese nganasanmimen tendestirildi 1989 zhyly 209 enec boldy al 2002 zhylgy sanak bojynsha 237 onyn ishinde 213 adam Krasnoyar olkesinde negizinen Tajmyr Dolgan Nenec avtonomdy okrugy 2010 zhylgy sanak bojynsha 221 adam turdy Қazirgi uakytta enecter negizinen Enisej sagasyndagy eldi mekenderde Dudinka kalasynyn audanynda Ust Avam auylynda Krasnoyar olkesinin Tajmyr Dolgan Nenec avtonomdy okruginde turady TiliOral tilderi otbasynyn samodij tobyna zhatady Dialektileri tundra zhәne orman Өz zhazuy zhok Mektepterde enec tili okytylmajdy Ony fakultativtik tүrde zertteuge talpynys zhasaluda Enec tilinde radiohabar taratylady DiniResmi tүrde halyk pravoslavie bolyp sanalady birak olardyn turgylykty zherleri men kashyktygyna kol zhetkizu kiyn bolgandyktan missionerler enecterdi pravoslavie dinine ajnaldyra almady Hristiandar tek orman enecteri boldy kalgan boligi bүgingi kүnge dejin tabigat kubylystaryna ruhtarga tabynady animistik panteizmdi shamanizmdi ustanady Ruhtardyn bejneleri ormanda zhәne tobelerde erekshe zherlerde ornalaskan Ruhtarga aksha bugy eti mata bolikteri kurbandykka shalynady Enecter arasynda zhanuarlardy kustardy balykty kasterleu ken taralgan birak en manyzdy oryndy bugy alady Ak tүs kieli bolyp sanalady adamdar bul zhanuarlardy negizgi kudaj Numga zhatady dep sanajdy Bundaj kiikti oltiruge zheuge shanaga bajlauga bolmajdy Tarihy17 gasyrdyn 2 zhartysynan bastap olardy batystan nenecter ontүstikten soltүstik shygyska karaj Enisejdin on zhagalauynan selkuptar ketter zhәne evenkter ygystyrdy Orman enecteri korshiles Enisej nenecterine yuraktarga mәdenieti zhagynan zhәne neke bajlanystarymen tygyz bajlanysty tundrasy enecteri nganasandarga zhakyn 19 gasyrda Enisej guberniyasynyn kuramynda Hantaj zhәne Қarasin rulyk baskarmalary kuryldy Hantaj baskarmasyn tundra toby kurady Onyn sany 1827 zhyly 239 adamdy kurady Zhazda tundra Enisej shyganagynyn on zhagalauyndagy Golchiha ojpatynda zhәne Pur ojpatynda zhүrdi al kystyn bastaluymen olar Enisejdi muzben kesip otip ontүstikke orman tundraga koshti Orman Enec 258 adamdy kurady XIX gasyrdyn 30 40 zhyldarynan bastap Karasin samoedterinin kop balaly otbasylary Hantaj samoedterinin aumagynda zhazda koship keldi Karasin samoedteri zhyl bojy orman tundrada zhүrdi 1849 50 zhyldyn kysynda enecter men nenecter arasyndagy songy kaktygys Turuchedo aralynda bolyp ol enecterdin zhenisimen ayaktaldy Nәtizhesinde osy halyktar arasynda Enisej shekarasy tүpkilikti zhүrgizildi Sodan beri Enisejdin on zhagy samoed yagni enec al sol zhagy yurac yagni nenec dep sanaldy Encter mekendejtin ajmak negizinen tundra bolyp tabylady Ormandar negizinen balkaragaj Enisejdin on zhagalauynda Dudinkadan ontүstikke karaj birneshe ondagan shakyrym zherde KәsibiNegizgi dәstүrli kәsibi bugylardy aulau Olar ozen otkelderindegi torlary bar tuzaktarga bugylardy ajdap tүsirdi kazir myltykpen aulanady Teri anshylyktary ken taralgan arktikalyk tүlki tүlki akkis Enisejde balyk aulau aular men tor arkyly damydy majshabak omul ak losos ak balyk zhәne bekire balyktary aulandy Bugy osiru bugy bagu zhәne shana nenecterden alyngan 1930 zhyldary bugy osiru zhәne anshylyk sharuashylyktary ujymdastyryldy Өmir saltyXVIII gasyrga dejin enecter arasynda rular bolgan XVII gasyrdyn ayagynan bastap shygyska konys audaruga bajlanysty olar kishigirim ekzogamiyalyk toptarga ydyrajdy XIX gasyrga dejin kop balaly otbasylar kop әjel alu kalyndyk kunyn tolejtin neke saktaldy Dәstүrli turgyn үji konustyk shatyr nganasanga zhakyn zhәne kurylysy men zhabynynyn elementteri bojynsha nenecterden erekshelenedi XX shy gasyrda chumnyn nenectik tүri dolgandardan shanany kabyldandy Қazirgi enecter negizinen stacionarlyk eldi mekenderde turady Қysky erler kiimi kapyushony bar kүrte an terisinen tigilgen shalbar bugy terisinen tigilgen biik ayak kiim tүkti shulyk Әjelder kүrtesi erlerge karaganda aldy ashyk bolyp keledi Onyn astyna zhensiz ishinen an terisi tigilgen kombinezon kigen Әjelderdin ayak kiimi erlerge karaganda kyska boldy Әjelderdin kysky bas kiimi de eki kabat bolyp tigildi astyngy zhagy ishke karaj үstingi zhagy syrtka karaj Dәstүrli tagamdary zhana pisken zhәne muzdatylgan et zhazda zhana pisken balyk Balyktan yukola men balyk unyn porsa dajyndajdy DerekkozderKorennye malochislennye narody Tajmyra ih tradicii https taimyr24 ru about KMNT traditons T enci php ENCY https www taimyr museum ru ency MALYE NARODY ROSSII ENCY https kontinentusa com malye narody rossii ency Ency http my krskstate ru docs ethnoses entsy Muragattalgan 5 akpannyn 2023 zhyly Ency nositeli redchajshego yazyka na Zemle Istochnik https travelask ru articles entsy nositeli redchayshego yazyka na zemle Bolshaya rossijskaya enciklopediya 2004 2017 https old bigenc ru ethnology text 4936370 Istoriya Rossii v datah https rushrono ru people enzy html Ency http bsk nios ru enciklodediya ency narody mira Ency http www etnolog ru people php id ENTS