Шелпек (қаз. шелпек; қыр. май токоч, челпек; түрікм. çelpek; өзб. chalpak/чалпак; ұйғ. chalpyaq/чалпак, jit/жит) — ұннан жасалған тағам, нанның бір түрі. Шелпектің пішіні — шеңбер. Ол табада немесе тандырда пісіріледі немесе майда қуырылады, қабатты (қатпарлы) қамырдан, май мен сүтке иленген қамырдан, тұзданған немесе тұщы қамырдан жасалады. Шелпектің бірнеше түрі бар, тіпті, нанның сипаты жалпақ және дөңгелек болса, әсіресе қамыры жұқа болса, оны шелпек деп отыр. Шелпектің әр халықта бірнеше өзгеше түрлері бар. Мысалы, лаваш шелпек, хычин, лакум, қыстыбый, тортилья, лепешка, қаптама, патыр, чаппати, кадзюри, момы, шөрек. Шелпектің ұнның алуан түрлерінен дайындайды. Мысалы, бұлғар мен румындар шелпекті картоптан, картоп ұнынан да пісіре алады. Мексикандықтар тортилья шелпектерін жүгері ұнынан пісіреді. Орыс, қазақ, қырғыз, өзбек, түрік, араб, үндіс, армян, тәжік, түрікмен халықтары негізінде бидай ұнынан жасайды. Кей кезде тары, арпа ұнынан шелпектерін жасаған. Қытайлықтар, корейліктер, жапондықтар күріш ұнынан пісіріп жасайды. Кей кезде шелпектің ішіне бірденені салады. Мысалы, қарашай мен малқарлар хычиндарға картоп, ірімшік, ет салса, өзбектер пиезли нонға пияз салады. Өзбектердің патыр деген шелпектері қойдың құйрық майында қуырылып, қатпарлы болады. Қазақтарда да қатпарлы қаптама деген шелпектің түрі бар. Үндістердің чаппати шелпегі табада емес, тандырда пісіріледі. Корейліктердің кадзюри шелпегі тәтті болса, қытайлықтардың момы желімтек, жабысқақ болады. Бірақ шелпек тек нанның дөңгелек, жұқа түрін жалпы атауы ғана емес, қазақтың арнайы бір тағамның атауы. Қазақтарда қатпарлы қаптама ғана шелпек емес, майда қуырылатын жұқа шелпектер деген тағам бар. Бұны қазақтар негізінде адам қайтыс болған кезде, өлгендерге ас бергенде, бата оқығанда, жұма күнде, діни мерекелерде жасалады. Шелпекті мұсылман мерекелерінде пісірсе де, шелпектің исламға еш қатысы жоқ. Дүние жүзінде шелпек ежелгі заманда Күннің нышашы болып еді. Сол кезде жұрт Күнге табынған. Зороастр дінінде де Күнге сыйыну салты болып, Күнге арнап шелпектерді пісірілген. Ислам діні келгенімен, қазақтарда дәстүрлі шелпектерді пісірілуі тоқтамады. Қазір де қазақтар арасындағы кейбір мұсылмандар, ислам дініне жат салтты тоқтату керек, шелпекті пісіруін ислам дінімен шатаспау керек дейді. Бірақ қазір шелпек пісіру халқымыз үшін діни құбылыс емес, мәдениеттің бір бөлшегі, ұлттық тағамның бір түрі болып саналайды. Қазақ халқының шелпегі ашытылып та, ашытпай да пісіріледі.
Түрлері
- Қатқабат шелпек — пісіріп алған шелпектің арасына қарақаттың қағын орап жасайды. Кейде оны қақ ораған шелпек деп те атайды.
- Май шелпек — сары майға илеп, онша жұқартпай пісіріледі. Май шелпектің арасына қойдың, жылқының шұжығын бүрмелеп те жасайды.
- Қиықша — қант, жұмыртқа қосып, сүтке илеп, жұқа жазылған, бетіне жұмырша, төрткүл өрнектерін басып, қиықшалап кескен шелпек.
- Сәлде — жіңішке таспа етіп тілінген, шумақтап майға қуырған шелпек. Оны қатты қыздырып, қытырлақ етіп қуырады. Табаққа саларда мейіз, көкнәр немесе жеміс шырындарын тамызып дәмдендіреді. Бұл көбіне мереке дастарқанына арналған.
- Бүкпе шелпек — ішіне жеміс қақтарын немесе қуырған ет салып бүріп пісіреді. Бүкпенің кейбір түрлерін табаға салып пешке де пісірген.
- Дөңгелек — тұзы татыған жылы суға, сорпаға, кейде ақ құйып, қатты илеп, дөңгелектеп жайып, майға қуырылған, күнделікті дастарқанған арналған тағам. Оны ашыған және ашымаған қамырдан да қуыра беруге болады.
- Ләйлек — беті алынбаған сүтке илеп, жұқалап жайып, жұмсақ етіп қуырған дөңгелек шелпек.
- Күлше — қоламтаға көміп пісірген нан. Қазір күлшені пісіру үшін, ұнды тұзы татыған суға қатты илеп, 15—30 мин бетін жауып толықсытады. Содан кейін қамырды жуандау есіп, бөлектеп кеседі де, оқтаумен дөңгелектеп жазады. Дөңгелек бетіне ағаш қасықтың сабымен өрнек жасайды. Содан кейін сары маймен майлап өте ыстық емес пешке 7—8 мин салып пісіреді. Күлше көбіне шай дастарқанына арналған ыстық нан.
- Су шелпек — майға, сүтке иленген шелпекті кейде құр суға қайнатып пісіреді. Су шелпек туралған етке, қуырдаққа, кейде бұршақ ботқасына, қызыл ірімшікке қоса табаққа салынады.
Дереккөздер
- Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: К54 Қоғамдық тамақтандыру. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2007. — 232 бет. ISBN 9965-36-414-1
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shelpek kaz shelpek kyr maj tokoch chelpek tүrikm celpek ozb chalpak chalpak ujg chalpyaq chalpak jit zhit unnan zhasalgan tagam nannyn bir tүri Shelpektin pishini shenber Ol tabada nemese tandyrda pisiriledi nemese majda kuyrylady kabatty katparly kamyrdan maj men sүtke ilengen kamyrdan tuzdangan nemese tushy kamyrdan zhasalady Shelpektin birneshe tүri bar tipti nannyn sipaty zhalpak zhәne dongelek bolsa әsirese kamyry zhuka bolsa ony shelpek dep otyr Shelpektin әr halykta birneshe ozgeshe tүrleri bar Mysaly lavash shelpek hychin lakum kystybyj tortilya lepeshka kaptama patyr chappati kadzyuri momy shorek Shelpektin unnyn aluan tүrlerinen dajyndajdy Mysaly bulgar men rumyndar shelpekti kartoptan kartop unynan da pisire alady Meksikandyktar tortilya shelpekterin zhүgeri unynan pisiredi Orys kazak kyrgyz ozbek tүrik arab үndis armyan tәzhik tүrikmen halyktary negizinde bidaj unynan zhasajdy Kej kezde tary arpa unynan shelpekterin zhasagan Қytajlyktar korejlikter zhapondyktar kүrish unynan pisirip zhasajdy Kej kezde shelpektin ishine birdeneni salady Mysaly karashaj men malkarlar hychindarga kartop irimshik et salsa ozbekter piezli nonga piyaz salady Өzbekterdin patyr degen shelpekteri kojdyn kujryk majynda kuyrylyp katparly bolady Қazaktarda da katparly kaptama degen shelpektin tүri bar Үndisterdin chappati shelpegi tabada emes tandyrda pisiriledi Korejlikterdin kadzyuri shelpegi tәtti bolsa kytajlyktardyn momy zhelimtek zhabyskak bolady Birak shelpek tek nannyn dongelek zhuka tүrin zhalpy atauy gana emes kazaktyn arnajy bir tagamnyn atauy Қazaktarda katparly kaptama gana shelpek emes majda kuyrylatyn zhuka shelpekter degen tagam bar Buny kazaktar negizinde adam kajtys bolgan kezde olgenderge as bergende bata okyganda zhuma kүnde dini merekelerde zhasalady Shelpekti musylman merekelerinde pisirse de shelpektin islamga esh katysy zhok Dүnie zhүzinde shelpek ezhelgi zamanda Kүnnin nyshashy bolyp edi Sol kezde zhurt Kүnge tabyngan Zoroastr dininde de Kүnge syjynu salty bolyp Kүnge arnap shelpekterdi pisirilgen Islam dini kelgenimen kazaktarda dәstүrli shelpekterdi pisirilui toktamady Қazir de kazaktar arasyndagy kejbir musylmandar islam dinine zhat saltty toktatu kerek shelpekti pisiruin islam dinimen shataspau kerek dejdi Birak kazir shelpek pisiru halkymyz үshin dini kubylys emes mәdeniettin bir bolshegi ulttyk tagamnyn bir tүri bolyp sanalajdy Қazak halkynyn shelpegi ashytylyp ta ashytpaj da pisiriledi ShelpekTүrleriҚatkabat shelpek pisirip algan shelpektin arasyna karakattyn kagyn orap zhasajdy Kejde ony kak oragan shelpek dep te atajdy Maj shelpek sary majga ilep onsha zhukartpaj pisiriledi Maj shelpektin arasyna kojdyn zhylkynyn shuzhygyn bүrmelep te zhasajdy Қiyksha kant zhumyrtka kosyp sүtke ilep zhuka zhazylgan betine zhumyrsha tortkүl ornekterin basyp kiykshalap kesken shelpek Sәlde zhinishke taspa etip tilingen shumaktap majga kuyrgan shelpek Ony katty kyzdyryp kytyrlak etip kuyrady Tabakka salarda mejiz koknәr nemese zhemis shyryndaryn tamyzyp dәmdendiredi Bul kobine mereke dastarkanyna arnalgan Bүkpe shelpek ishine zhemis kaktaryn nemese kuyrgan et salyp bүrip pisiredi Bүkpenin kejbir tүrlerin tabaga salyp peshke de pisirgen Dongelek tuzy tatygan zhyly suga sorpaga kejde ak kujyp katty ilep dongelektep zhajyp majga kuyrylgan kүndelikti dastarkangan arnalgan tagam Ony ashygan zhәne ashymagan kamyrdan da kuyra beruge bolady Lәjlek beti alynbagan sүtke ilep zhukalap zhajyp zhumsak etip kuyrgan dongelek shelpek Kүlshe kolamtaga komip pisirgen nan Қazir kүlsheni pisiru үshin undy tuzy tatygan suga katty ilep 15 30 min betin zhauyp tolyksytady Sodan kejin kamyrdy zhuandau esip bolektep kesedi de oktaumen dongelektep zhazady Dongelek betine agash kasyktyn sabymen ornek zhasajdy Sodan kejin sary majmen majlap ote ystyk emes peshke 7 8 min salyp pisiredi Kүlshe kobine shaj dastarkanyna arnalgan ystyk nan Su shelpek majga sүtke ilengen shelpekti kejde kur suga kajnatyp pisiredi Su shelpek turalgan etke kuyrdakka kejde burshak botkasyna kyzyl irimshikke kosa tabakka salynady DerekkozderҚazak tili terminderinin salalyk gylymi tүsindirme sozdigi K54 Қogamdyk tamaktandyru Almaty Mektep baspasy 2007 232 bet ISBN 9965 36 414 1 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet