Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Хазар тілі — ортағасырлық Орталық Азиядан шыққан жартылай көшпелі түркі хазарлар тайпасының тілі.
| Хазар | ||
|---|---|---|
| Сөйлеу орны: | Оңтүстік Ресей, солтүстік Кавказ, Қара теңіз даласы және Орталық Азияның бөліктері | |
| : | 1000 - 1300 жылдар аралығында | |
| : | Алтай ((Алтай тілі#даулы)) Түркі Оғыр Хазар | |
| : | бір түрі; ; басқа жазба жүйелерін қолданған болуы да мүмкін. | |
| Тіл белгілері | ||
| ISO 639-1: | ешқандай | |
| : | — | |
| : | zkz
| |
| Құлақтандыру: Бұл бетте IPA фонетикалық юникод нышандары болуы мүмкін. | ||
Хазар тілінің түркі тілдерінің қай тармағына жататындығы, тіпті оның түркі тілдеріне жататын-жатпайтындығы даулы мәселе болып келді. Кейбір ғалымдар хазар тілін , басқалары жатқызып келді.
Зерттеу тарихы
. Орыс тарихшылары В.В. Григорьев, В.В. Бартольд, А.А. Куник, венгр ғалымы А.Вамбери, т.б. Х. т-н түркі тілдеріне қоса отырып, оның шығу тегі қазіргі чуваш тілімен байланысты екенін көрсеткен. Ортағасырлық араб ғалымдары хазарлардың тілін басқа түркілердің тіліне ұқсас, алайда олардан, мысалы оғыз тілдерінен ерекшеленіп тұратын тіл деп сипаттады. Олар Хазарияда хазар тілі де, түркі тілінің кеңірек тараған түрлері де кең қолданыста болғанын еңбектерінде жазып қалдырды.
Ғалымдар ұзақ уақыт бойы хазарлардың тілін ғұн және бұлғар тілдерімен бірге түркі тілдерінің оғыр тармағына жатқызып келді. Оған және ұйғыр тілдерінің әсері болған шығар деп те ойлады. Алайда соңғы кездегі жаңа деректер бұл жорамалды күмәнға алды. Хазар қағандарының көктүрік нәсілінен шыққандығын ескеала отырып, хазар тарихының бастапқы кезеңінде хазар ақсүйектерінің арасында көктүрік тіліне жақын тілі кең тараған шығар деп болжауға болады, алайда бұны дәлелдейтін тікелей айғақтар жоқ.
Хазар тілінің ескерткіштері өте аз мөлшерде сақталған, көбінесе бұл тарихи жазбаларда айтылатын жеке есімдер ғана. Тарихи жазбалары көбінесе жазылған. Хазар тілінде хазар жазбасымен жазылған жалғыз ғана сақталып қалған сөз мынау: HWQWRWM («Мен бұны оқыдым» деген сөйлемше). Ол соңында жазылған. Бұл хазарлар қабылдағаннан кейін де көне түркі әліпбиінің олардың арасында сақталып отырғандығының айғағы. Алайда хазарлардың түрлі кезеңдерде және түрлі қауымдастықтарда , , латын, грек, және әліпбилерін қолданып отырған болулары әбден мүмкін.
Дереккөздер
«Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
Хазар сөздері
- alp — батыл (қазақтың "алып" деген сөзімен түбірлес)
- bulan — бұлан
- čiček — шешек (гүл)
- sār — ақ
- sārïg — сары
Қазіргі түркі тілдерінің ішіндегі хазар тіліне ең жақыны — чуваш тілі.
Әдебиеттер
- . The Jews of Khazaria. 2nd ed. Rowman & Littlefield Publishers, Inc, 2006.
- , The History of the Jewish Khazars, Princeton, N.J.: Princeton University Press, 1954.
- and , Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century. Ithaca: Cornell Univ. Press, 1982.
- . Khazar Studies: An Historio-Philological Inquiry into the Origins of the Khazars. Budapest: Akademia Kiado, 1980.
- Peter B. Golden, et al., eds. The World of the Khazars: New Perspectives: Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium(Handbook of Oriental Studies/Handbuch Der Orientalistik). Brill: 2007; contains, inter alia,
- . "The Khazar Language". The World of the Khazars: New Perspectives. Brill, 2007. pp. 75–107.
Түсініктемелер
- "[1] Ethnologue"
- Erdal 75-107.
Сыртқы сілтемелер
- Khazaria.com
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Hazar tili ortagasyrlyk Ortalyk Aziyadan shykkan zhartylaj koshpeli tүrki hazarlar tajpasynyn tili HazarSojleu orny Ontүstik Resej soltүstik Kavkaz Қara teniz dalasy zhәne Ortalyk Aziyanyn bolikteri 1000 1300 zhyldar aralygynda Altaj Altaj tili dauly Tүrki Ogyr Hazar bir tүri baska zhazba zhүjelerin koldangan boluy da mүmkin Til belgileriISO 639 1 eshkandaj zkz Қulaktandyru Bul bette IPA fonetikalyk yunikod nyshandary boluy mүmkin Hazar tilinin tүrki tilderinin kaj tarmagyna zhatatyndygy tipti onyn tүrki tilderine zhatatyn zhatpajtyndygy dauly mәsele bolyp keldi Kejbir galymdar hazar tilin baskalary zhatkyzyp keldi Zertteu tarihy Orys tarihshylary V V Grigorev V V Bartold A A Kunik vengr galymy A Vamberi t b H t n tүrki tilderine kosa otyryp onyn shygu tegi kazirgi chuvash tilimen bajlanysty ekenin korsetken Ortagasyrlyk arab galymdary hazarlardyn tilin baska tүrkilerdin tiline uksas alajda olardan mysaly ogyz tilderinen erekshelenip turatyn til dep sipattady Olar Hazariyada hazar tili de tүrki tilinin kenirek taragan tүrleri de ken koldanysta bolganyn enbekterinde zhazyp kaldyrdy Ғalymdar uzak uakyt bojy hazarlardyn tilin gun zhәne bulgar tilderimen birge tүrki tilderinin ogyr tarmagyna zhatkyzyp keldi Ogan zhәne ujgyr tilderinin әseri bolgan shygar dep te ojlady Alajda songy kezdegi zhana derekter bul zhoramaldy kүmәnga aldy Hazar kagandarynyn koktүrik nәsilinen shykkandygyn eskeala otyryp hazar tarihynyn bastapky kezeninde hazar aksүjekterinin arasynda koktүrik tiline zhakyn tili ken taragan shygar dep bolzhauga bolady alajda buny dәleldejtin tikelej ajgaktar zhok Kiev hatyndagy kone tүrki әlipbiimen zhazylgan soz Hazar tilinin eskertkishteri ote az molsherde saktalgan kobinese bul tarihi zhazbalarda ajtylatyn zheke esimder gana Tarihi zhazbalary kobinese zhazylgan Hazar tilinde hazar zhazbasymen zhazylgan zhalgyz gana saktalyp kalgan soz mynau HWQWRWM Men buny okydym degen sojlemshe Ol sonynda zhazylgan Bul hazarlar kabyldagannan kejin de kone tүrki әlipbiinin olardyn arasynda saktalyp otyrgandygynyn ajgagy Alajda hazarlardyn tүrli kezenderde zhәne tүrli kauymdastyktarda latyn grek zhәne әlipbilerin koldanyp otyrgan bolulary әbden mүmkin Derekkozder Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 IX tomHazar sozderialp batyl kazaktyn alyp degen sozimen tүbirles bulan bulan cicek sheshek gүl sar ak sarig sary Қazirgi tүrki tilderinin ishindegi hazar tiline en zhakyny chuvash tili Әdebietter The Jews of Khazaria 2nd ed Rowman amp Littlefield Publishers Inc 2006 The History of the Jewish Khazars Princeton N J Princeton University Press 1954 and Khazarian Hebrew Documents of the Tenth Century Ithaca Cornell Univ Press 1982 Khazar Studies An Historio Philological Inquiry into the Origins of the Khazars Budapest Akademia Kiado 1980 Peter B Golden et al eds The World of the Khazars New Perspectives Selected Papers from the Jerusalem 1999 International Khazar Colloquium Handbook of Oriental Studies Handbuch Der Orientalistik Brill 2007 contains inter alia The Khazar Language The World of the Khazars New Perspectives Brill 2007 pp 75 107 Tүsiniktemeler 1 Ethnologue Erdal 75 107 Syrtky siltemelerKhazaria com