Әуезовтану Мұхтартану қазақ жазушысы және ғалымы Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылық өнерін қайраткерлік және ұстазд

Әуезовтану, Мұхтартану — қазақ жазушысы және ғалымы Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармашылық өнерін, қайраткерлік және ұстаздық қызметін, сондай-ақ, ұлы суреткердің әдеби және мәдени мұрасына қатысты басқа да мәселелерді зерттейтін әдебиеттану ғылымының бір саласы.

Әуезов шығармашылығы туралы тұңғыш пікір — “Еңлік-Кебек” пьесасының қойылымы туралы “Сарыарқа” журналында (1917, №2) “Игілікті іс” деген атпен жарияланған хабар.

Мұхтар Омарханұлы Әуезов, қазақ жазушысы, драматург және ғалымы

Қалыптасы:

Әуезовтанудың қалыптасу кезеңі 1917 — 1927 жылы аралығын қамтиды. Бұл Әуезовтің зерттеу мақалалары, алғашқы әңгімелері, драм. шығармалары жарық көріп, драматург, прозашы, публицист және қоғам қайраткері ретінде танылып, бірегей дарын екенін байқатқан кезі. Осы кезеңде “Еңлік — Кебек” пьесасы туралы С.Мұқановтың (“Тілші”, 2.10.1925), Мұстафаның (“Еңбекші қазақ”, 18.3.1928), “Бәйбіше — тоқал” хақында Даниалдың (“Ақ жол”, 23.12.1923; “Сана”, 1924, ғ 2—3), Ғ.Сағдидың (“Ақ жол”, 16.12.1923), Смағұлдың (“Еңбекші қазақ”, 31.1.1926), т.б. мақалалары жарияланды. Әуезов шығарм. жөнінде алғаш пікір білдіргендердің қатарында қаласының Кемеңгеров, Ы.Мұстанбаев, Ш.Тоқжігітов, т.б. бар. “Қорғансыздың күні” әңгімесі туралы жылы Аймауытовтың (“Қазақ тілі”, 22. 04. 1922) пікірі — Әуезовтанудың негізін қалаған мақалалардың бірі. Кеңестік әкімшіл-әміршіл жүйенің қалыптасуымен тұстас келгендіктен Әуезовтанудың даму жолы қайшылықты да күрделі болды. 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында Қазақ зиялыларын қаралаған мақалалар көбейді. Әуезов “қазақ ұлтшылдығының жас идеологтарының бірі”, “Алашорданың белсенді қайраткері”, “Қазақ байшылдығының ұлтшыл идеологы” деген сияқты саяси-идеол. қысымға түсіп, әр тараптан тұрпайы сынға ұшырады. Алайда, Әуезов шығарм-ның зерттелуі толастаған жоқ, соның негізінде Әуезовтану ғылымы да қалыптаса берді. Әсіресе, бұл кезеңде Әуезовтің драм. шығарм-ның қойылымдары туралы мақалалар көп жазылды. Мыс., 1917—1940 жылы Әуезов шығармаларына қатысты жазылған 140-тан астам мақалалардың бәрі дерлік оның драм. шығармаларын талдауға арналған. Қазақ әдебиеті тарихында өзге авторлар жазған драм. шығармалар жөнінде бірсыпыра сын мақалалар басылым көргенімен, олар сан және сапа жағынан жеке Әуезовтің драм. шығармаларына жазылған мақалалардың деңгейіне жете алмады.

Әуезовтанудың екінші кезеңі

Әуезовтанудың екінші кезеңі Әуезовтің “Абай жолы” роман-эпопеясы мен Абайтану саласындағы еңбектеріне тікелей қатысты. “Абай” романының жарық көруіне орай (1942), бұл шығарманы Қазақ әдебиетінің зор табысы деп бағалаған Б.Кенжебаевтың, Е. Ысмайыловтың, Т. Нұртазиннің, Ғабит Махмұтұлы Мүсіреповтің, т.б. пікірлері жарияланды. Романның 2-кітабы жарық көрген соң (1947), одақтық мерзімді басылымдарда В. Жирмунскийдің, Л. Климовичтің, З. Кедринаның, М. Фетисовтың, П. Скосыревтің, т.б. мақалалары басылды. Соғыстан кейінгі жылдары идеол. қысым қайтадан күшейе түсті де, Әуезовтің шығарм. тағы да сын нысанасына айналды.

Сын

Қазақстан К(б)П ОК-нің “әдебиет және өнер институтының өрескел саяси қателері туралы” қаулысында (1947) және Қазақстан Ғылым Академиясының төралқасы мен Қазақстан Жазушылар одағы басқармасы бірігіп өткізген Абайтану жөніндегі конференция қаулысында (1951) ұлы жазушының көркем туындылары мен ғылыми зерттеу еңбектері қатты сынға ұшырады.

Әуезов шығармасына қатысты мұндай әділетсіз сын-ескертпелер “Абай жолы” роман-эпопеясы толық жарық көріп, оған Лениндік сыйлық берілген соң (1959) ғана тоқтады. 1957 жылы “Абай жолына” арналған конференция өтіп, оның материалдары “Қазақтың тұңғыш эпопеясы” деген атпен жеке кітап болып шықты.

Әуезовтанудың үшінші кезеңі

Әуезовтанудың үшінші кезеңі Әуезовтің шығармалары әлемге танымал болып, жан-жақты зерттеу объектісіне айналған кезден басталады. Бұл кезеңде “Абай жолы” эпопеясы туралы М.Қаратаев, З. Қабдолов, З. Ахметов, А. Нұрқатов, З.Кедрина, Ы. Дүйсенбаев, Е. Лизунова, Р. Бердібаев, Л. Әуезова, т.б. ғалымдар өз моногр. зерттеулерін жариялады. Қазақ және шет ел тілдерінде мыңдаған зерттеулер жарық көрді. Әуезов драматургиясынан кандидаттық, докторлық диссертациялар қорғалып, көлемді моногр. зерттеу жұмыстары жазылды (Р. Нұрғалиев, Б. Құндақбаев, А. Тоқпанов, С. Ордалиев).

Әуезовтің дүниетанымы мен филос. көзқарасы (Ә. Нысанбаев, А. Тайжанов), Қазақ әдеби тілін байытудағы орасан зор еңбегі (Ж. Жанпейісов, М. Балақаев, Е. Бектұрғанов, Р. Сыздықова, т.б.), психол., пед., эстет. ойлары (Қ. Жарықбаев, Қ. Есбаев, А. Тайжанов), көсемсөзі (Қ. Сыздықов), құқықтық танымы (Т. Күлтелеев) жөнінде іргелі зерттеулер жарық көрді. М. Әуезов шығармаларының екі биік шыңы бар: ол көркем туындыларының асқары — “Абай жолы” эпопеясы мен ғылым зерттеу еңбектерінің шыңы — Абайтану .

Басылым

Әуезовтің Абайтану, фольклортану, Қазақ әдебиеті тарихы саласында жазған ғылыми еңбектері қайта басылып, зерттеушілер назарын өзіне аударумен келеді. Ғұлама ғалымның Қазақ ауыз әдебиеті, “Манас” эпосы, Абайтану жөніндегі ғылыми зерттеулері туралы моногр. еңбектер жазылды, жүздеген мақала, зерттеулер жарияланды. (М. Мырзахметұлы, т.б.).

Әуезовтің мұрасы

Әуезовтің әдеби мұрасын толық қамтып, әлем жұртшылығына таныту мақсатында күрделі ғыл.-зерттеу жұмыстары (естеліктер жариялау, Жазушының эпистолярлық мұрасын жинақтау, әр салалы библиогр. көрсеткіштер даярлау, шығармаларын шет ел тілдеріне аудару) жүргізіліп, көптеген игі істер тындырылды. “Мұхтар Әуезовтің қолжазба мұрасы” (“Ғылым” баспасы, Алматы, 1997), “Мұхтар Әуезовтің өмірі мен шығармаларының шежіресі” (“Ғылым” баспасы, Алматы, 1997) деп аталатын ұжымдық еңбектер жарық көрді. Жазушының алты томдық (1957), он екі томдық (1967), жиырма томдық (1987) шығармалар жинағы жарияланып, елу томдық толық шығармалар жинағын шығару қолға алынды (1997). Қазақ Жазушыларының арасында әлем халықтары тілінде ең көп басылым көргені де, танымалысы да М.Әуезов шығармалары болып отыр. “Абай жолы” эпопеясын француз тіліне аударған Луи Арагонның: “Мен оның шығармаларын туған еліме таныстырушы болуды үлкен абырой санаймын. Менің ойымша “Абай” эпикалық романы — 20 ғасырдағы ең үздік шығармалардың бірі. Бұл роман оқушыға қызықты қиял мен ерекше ой өлкесін кездіріп, талай терең толғаныстар тудырады. Бұл шығарма кеңес әдебиеті туындыларының маңдай легінен орын алады деу аздық қылады, әлемнің басқа елдерінде де онымен тең түсетін шығарманы табу қиын”, — деп бағалауы Ә-дың әлемдік деңгейге көтерілгенін танытты. Одан кейін әр елдерде әр жылдардағы аудармаларына байланысты А. Зегерс, А. Стиль, А. Курилла, Б. Матип сияқты Жазушылардың пікірлері жалғаса келіп, 1997 жылы М. Әуезовтің туғанына 100 жыл толуына орай ЮНЕСКО өткізген ғылыми конференцияға ұласты. А. Фишлердің “М. Әуезов — сайын дала жыршысы”, Жак Монньенің “М. Әуезовтің туған жеріндегі ядролық сынақтар”, Ш. Пужольдің “М. Әуезов — өз дәуірінің айнасы, келешекті кескіндеуші”, К. Лемерсье-Келкеженің “М. Әуезов — ұлттық рух бейнесі”, Л. Робельдің “Антуан Витез және “Абай” романы”, Р. Дордың “Қазақ әдебиеті” деген зерттеулері Ә-дың әлемдік өркениет тарихынан алатын орнын айқындай түсті.

Дереккөздер

Даниял Ысқақов, Бәйбіше — тоқал, “Ақ жол”, 23 желтоқсан. 1923;
Кедрина З.С., Мұхтар Әуезов, М., 1951;
Нұрқатов А., Мұхтар Әуезов, А., 1957;
Лизунова Е., Мастерство Мухтара Ауэзова, А.-А., 1968;
Ауэзова Л.М., Исторические основы эпопеи “Путь Абая”, А.-А., 1969;
Мухтар Ауэзов — классик советской литературы. Сб., А., 1980;
Мырзахметов М., “Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары”, А., 1982;
Ахметов З., Поэтика эпопей “Путь Абая” в свете истории ее создания, А.-А., 1984;
Нұрғалиев Р., Мұхтар Әуезов тағлымы, А., 1987;
Мұхтар Әуезов және қазіргі заманғы әдебиет (М.О. Әуезовтің 90 жылдығына арналған салтанатты мәжілістің материалдары, қазақ, орыс тілдерінде), А., 1989;
Muhtar Awezov Hakkіnda Makaleler, Ankara, 1997;
Мырзахметұлы М., Восхождение М. Ауэзова к Абаю, А., 1995;
Абайтану дәрістерінің дерек көздері (құрастырып, алғы сөзі мен ғылыми түсініктемелерін жазған Л.М. Әуезова мен М. Мырзахметұлы), А., 1997;
Мұхтар Әуезов: ұлттық болмыстың ұлы жыршысы (ЮНЕСКО-да өткен халықаралық конференция материалдары, қазақ, орыс, француз тілдерінде), А., 1998.
Қазақ энциклопедиясы

[1] Даниял Ысқақов, Бәйбіше — тоқал, “Ақ жол”, 23 желтоқсан. 1923;

[2] Кедрина З.С., Мұхтар Әуезов, М., 1951;

[3] Нұрқатов А., Мұхтар Әуезов, А., 1957;

[4] Лизунова Е., Мастерство Мухтара Ауэзова, А.-А., 1968;

[5] Ауэзова Л.М., Исторические основы эпопеи “Путь Абая”, А.-А., 1969;

[6] Мухтар Ауэзов — классик советской литературы. Сб., А., 1980;

[7] Мырзахметов М., “Мұхтар Әуезов және Абайтану проблемалары”, А., 1982;

[8] Ахметов З., Поэтика эпопей “Путь Абая” в свете истории ее создания, А.-А., 1984;

[9] Нұрғалиев Р., Мұхтар Әуезов тағлымы, А., 1987;

[10] Мұхтар Әуезов және қазіргі заманғы әдебиет (М.О. Әуезовтің 90 жылдығына арналған салтанатты мәжілістің материалдары, қазақ, орыс тілдерінде), А., 1989;

[11] Muhtar Awezov Hakkіnda Makaleler, Ankara, 1997;

[12] Мырзахметұлы М., Восхождение М. Ауэзова к Абаю, А., 1995;

[13] Абайтану дәрістерінің дерек көздері (құрастырып, алғы сөзі мен ғылыми түсініктемелерін жазған Л.М. Әуезова мен М. Мырзахметұлы), А., 1997;

[14] Мұхтар Әуезов: ұлттық болмыстың ұлы жыршысы (ЮНЕСКО-да өткен халықаралық конференция материалдары, қазақ, орыс, француз тілдерінде), А., 1998.

[15] Қазақ энциклопедиясы