Әдебиет теориясы - әдебиеттану ғылымының сөз өнерінің табиғатын, оның әдістері мен методологиясын, әдеби процесс, рухани-эстетикалық құндылықтар заңдылықтарын зерттейтін саласы.
Әдебиет теориясы осы бағыттағы заңдылықтар мен қағидаларды жүйелеп, поэтикалық, прозалық және драмалық көркем шығармалардың табиғатын тануға қызмет етеді. Ә. т. ұғымдар мен терминдердің, ғылыми қағидалар мен ережелердің құрғақ жиынтығы емес, ол — сол арқылы көркем әдебиетті (өз пәнін) барлық қырынан жан-жақты ашып көрсетудің құралы болып табылады. Әлемдік әдебиеттану ғылымында қалыптасқан дәстүр бойынша, Ә. т. — зерттеу объектісіне байланысты төрт топқа бөлінеді. Бірінші топтың зерттеу объектілеріне әдебиеттің адамзат қоғамы өміріндегі рөлі, жалпы өнер, мәдениет жүйесіндегі орны, әдеби шығармашылықтың тұтас болмысы, суреткер дүниетанымының эстетик. қуаты, оның даралық талғамының шығармашылық ортақ заңдылықтармен үндесуі, әдеби шығармашылыққа бүтіндей баға беру принциптері жатса, екіншісі әдебиеттің тарихи дамуы, жанрларының, тек пен түрінің ортақ заңдылықтарының қалыптасуы және әдеби процес (ағым, бағыт, кезең, дәуір, әдеби байланыс), көркем шығарманы талдау, қабылдау заңдылықтарын қамтиды. Ә. т. көрсетілген осы мәселелерді зерттеу барысында әдебиет тарихымен қиылысады да, ортақ методол. принциптерді қалыптастырады. Келесі топ әдеби шығармалардың көркемдік-эстетик. сапасын, яғни стиль мен әдеби тіл, сюжет пен композиция, жанрлар үндестігі, типологиясы, тарихилығы мәселелерімен айналысады. Бұл бағытта Ә. т. поэтикамен үндеседі. Соңғы топта, әдебиет рухани-эстетик. құндылық тұрғысынан қарастырылады және ондағы мәңгілік құндылықтар мен өтпелі дүниелерге шынайы баға берілуі, әдеби процестің өз кезеңіндегі үрдістер сараланады. Ә т. бұл жолы эстетикамен тұтасып, өнердің ортақ теориясымен және әдеби сынмен қиылысады.
Жалпы айтқанда, Ә. т. өз пәнінің даму сапасына (көркемдік, эстетик., стильдік т.б.) қарай үнемі өзгеріп отырады; көркем әдебиеттің жетістіктері негізінде таптауырын болған ғыл. тұжырымдардан ажырап, онда жаңа бағыттар қалыптасады. Ә. т-ның тарихы ежелгі дәуірдегі (Үндістан, Қытай, Ежелгі Грек, Ежелгі Түркі елдеріндегі т.б.) сөз өнеріне қойылған талаптардан басталады. Әлемдік Ә. т-ның бастауында Аристотель мен Әбу Наср әл-Фараби еңбектері тұр. Аристотельдің “Поэзия өнері туралы” трактатының, басқа да ежелгі дәуір эстетикасы туралы жазған еңбектерінің танымдық қуаты мол болып табылады. Әбу Наср әл-Фарабидің “Өлең өнерінің қағидалары туралы трактатының” да Ә. т. тарихында алар орны ерекше. Ал қазіргі заманғы әлемдік әдебиеттану ғылымына зер салсақ, сөз өнерінің теориялық деңгейін жоғары биікке көтерген американдық ғалымдар Р. Уэллек пен О. Уорреннің “Әдебит теориясы” (1949) зерттеуі болып табылады. Ол түрік (1960 ж.), орыс (1978 ж.) т.б. тілдерге аударылған. Орыс әдебиеттану ғылымында Ә. т. бойынша орыс ғалымдары Б. В. Томашевский, Л. И. Тимофеев т.б-дың еңбектерін айтуға болады. Теор. болжам және филос. таным тұрғысынан М.М. Бахтиннің еңбектері (1895 — 1975) ерекшеленеді. Онда көркем сөздің көп мағыналығы, үндестігі, көп дауыстылығы т.б. мәселелер терең талданған. Қазақ ғалымдарынан Ә. т. жөнінде ең алғаш құнды пікірлер айтқан Ш. Уәлиханов болды. Ол қазақ халық поэзиясының жанрлық түрлерін (жыр, жоқтау өлеңі, қайым өлең, қара өлең, өлең т.б.) жүйелеп берді. А. Байтұрсыновтың “Әдебиет танытқышы” (1926, 1989, 1991) осы саладағы іргелі ғыл. еңбек. Алайда бұл құнды мұра алпыс жылдан астам ғыл. айналымнан тыс қалып келді. “” — қазақ ұлттық әдебиеттануының негізі, Ә. т. мен әдебиеттану методол., ұғым-терминдер мен эстетик. категориялар, жанрлар жүйесі түзілген аса маңызды еңбек. Онда сөз өнері ғылымына тән барлық факторлар қамтылып, ана тілінің қорынан ұғым-терминдер, жанрлар атаулары жасалып, жүйеленіп берілген. Түрлі идеологиялық тосқауылдарға қарамастан 20 ғ-дың 30-жылдары қазақ ғаламдарының бұл салада жаңа туындылары жарық көрді. Қ. Жұмалиевтің “Әдебиет теориясы” (1938, 1964, 1969) атты еңбегі негізінен орта мектептер мен жоғары оқу орнына арналды. Сондай-ақ, Е. Ысмайыловтың “Әдебиет тееориясының мәселелері” (1940) атты орта мектепке арналған оқулығы жазылды. 1970 ж. З. Қабдоловтың “Әдебиет теориясының негіздері” атты еңбегі жарық көрді. Бұл еңбек толықтырылып “Сөз өнері” деген атпен 2 рет (1976, 1982) қайта басылып шықты. Ол еліміздегі жоғары оқу орындарында 30 жылға жуық Ә. т-ның бірден-бір оқулығы ретінде қызмет етіп келеді. З. Ахметовтың “Қазақ өлеңінің құрылысы” (1970), “Өлең сөздің теориясы” (1973) атты еңбектері — осы салада соны пайымдауларымен көрінген құнды ғыл. зерттеулер. Ә. т-ның басты ғылыми ұғымдары мен терминдері жүйеленіп берілген “Әдебиеттану. Терминдер сөздігі” (1997, 1998) жылдары жарық көрді.
Дереккөздер
- Қазақ Ұлттық энциклопедиясы
Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Literary theory |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Әdebiet teoriyasy әdebiettanu gylymynyn soz onerinin tabigatyn onyn әdisteri men metodologiyasyn әdebi process ruhani estetikalyk kundylyktar zandylyktaryn zerttejtin salasy Әdebiet teoriyasy osy bagyttagy zandylyktar men kagidalardy zhүjelep poetikalyk prozalyk zhәne dramalyk korkem shygarmalardyn tabigatyn tanuga kyzmet etedi Ә t ugymdar men terminderdin gylymi kagidalar men erezhelerdin kurgak zhiyntygy emes ol sol arkyly korkem әdebietti oz pәnin barlyk kyrynan zhan zhakty ashyp korsetudin kuraly bolyp tabylady Әlemdik әdebiettanu gylymynda kalyptaskan dәstүr bojynsha Ә t zertteu obektisine bajlanysty tort topka bolinedi Birinshi toptyn zertteu obektilerine әdebiettin adamzat kogamy omirindegi roli zhalpy oner mәdeniet zhүjesindegi orny әdebi shygarmashylyktyn tutas bolmysy suretker dүnietanymynyn estetik kuaty onyn daralyk talgamynyn shygarmashylyk ortak zandylyktarmen үndesui әdebi shygarmashylykka bүtindej baga beru principteri zhatsa ekinshisi әdebiettin tarihi damuy zhanrlarynyn tek pen tүrinin ortak zandylyktarynyn kalyptasuy zhәne әdebi proces agym bagyt kezen dәuir әdebi bajlanys korkem shygarmany taldau kabyldau zandylyktaryn kamtidy Ә t korsetilgen osy mәselelerdi zertteu barysynda әdebiet tarihymen kiylysady da ortak metodol principterdi kalyptastyrady Kelesi top әdebi shygarmalardyn korkemdik estetik sapasyn yagni stil men әdebi til syuzhet pen kompoziciya zhanrlar үndestigi tipologiyasy tarihilygy mәselelerimen ajnalysady Bul bagytta Ә t poetikamen үndesedi Songy topta әdebiet ruhani estetik kundylyk turgysynan karastyrylady zhәne ondagy mәngilik kundylyktar men otpeli dүnielerge shynajy baga berilui әdebi procestin oz kezenindegi үrdister saralanady Ә t bul zholy estetikamen tutasyp onerdin ortak teoriyasymen zhәne әdebi synmen kiylysady Zhalpy ajtkanda Ә t oz pәninin damu sapasyna korkemdik estetik stildik t b karaj үnemi ozgerip otyrady korkem әdebiettin zhetistikteri negizinde taptauyryn bolgan gyl tuzhyrymdardan azhyrap onda zhana bagyttar kalyptasady Ә t nyn tarihy ezhelgi dәuirdegi Үndistan Қytaj Ezhelgi Grek Ezhelgi Tүrki elderindegi t b soz onerine kojylgan talaptardan bastalady Әlemdik Ә t nyn bastauynda Aristotel men Әbu Nasr әl Farabi enbekteri tur Aristoteldin Poeziya oneri turaly traktatynyn baska da ezhelgi dәuir estetikasy turaly zhazgan enbekterinin tanymdyk kuaty mol bolyp tabylady Әbu Nasr әl Farabidin Өlen onerinin kagidalary turaly traktatynyn da Ә t tarihynda alar orny erekshe Al kazirgi zamangy әlemdik әdebiettanu gylymyna zer salsak soz onerinin teoriyalyk dengejin zhogary biikke kotergen amerikandyk galymdar R Uellek pen O Uorrennin Әdebit teoriyasy 1949 zertteui bolyp tabylady Ol tүrik 1960 zh orys 1978 zh t b tilderge audarylgan Orys әdebiettanu gylymynda Ә t bojynsha orys galymdary B V Tomashevskij L I Timofeev t b dyn enbekterin ajtuga bolady Teor bolzham zhәne filos tanym turgysynan M M Bahtinnin enbekteri 1895 1975 erekshelenedi Onda korkem sozdin kop magynalygy үndestigi kop dauystylygy t b mәseleler teren taldangan Қazak galymdarynan Ә t zhoninde en algash kundy pikirler ajtkan Sh Uәlihanov boldy Ol kazak halyk poeziyasynyn zhanrlyk tүrlerin zhyr zhoktau oleni kajym olen kara olen olen t b zhүjelep berdi A Bajtursynovtyn Әdebiet tanytkyshy 1926 1989 1991 osy saladagy irgeli gyl enbek Alajda bul kundy mura alpys zhyldan astam gyl ajnalymnan tys kalyp keldi kazak ulttyk әdebiettanuynyn negizi Ә t men әdebiettanu metodol ugym terminder men estetik kategoriyalar zhanrlar zhүjesi tүzilgen asa manyzdy enbek Onda soz oneri gylymyna tәn barlyk faktorlar kamtylyp ana tilinin korynan ugym terminder zhanrlar ataulary zhasalyp zhүjelenip berilgen Tүrli ideologiyalyk toskauyldarga karamastan 20 g dyn 30 zhyldary kazak galamdarynyn bul salada zhana tuyndylary zharyk kordi Қ Zhumalievtin Әdebiet teoriyasy 1938 1964 1969 atty enbegi negizinen orta mektepter men zhogary oku ornyna arnaldy Sondaj ak E Ysmajylovtyn Әdebiet teeoriyasynyn mәseleleri 1940 atty orta mektepke arnalgan okulygy zhazyldy 1970 zh Z Қabdolovtyn Әdebiet teoriyasynyn negizderi atty enbegi zharyk kordi Bul enbek tolyktyrylyp Soz oneri degen atpen 2 ret 1976 1982 kajta basylyp shykty Ol elimizdegi zhogary oku oryndarynda 30 zhylga zhuyk Ә t nyn birden bir okulygy retinde kyzmet etip keledi Z Ahmetovtyn Қazak oleninin kurylysy 1970 Өlen sozdin teoriyasy 1973 atty enbekteri osy salada sony pajymdaularymen koringen kundy gyl zertteuler Ә t nyn basty gylymi ugymdary men terminderi zhүjelenip berilgen Әdebiettanu Terminder sozdigi 1997 1998 zhyldary zharyk kordi DerekkozderҚazak Ұlttyk enciklopediyasy Ortakkorda bugan katysty media fajldar bar Category Literary theoryBul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz