Үмбетей Тілеуұлы (1706-1778) - Ақмола облысында, яғни Орталық Қазақстанда дүниеге келген. Арғын тайпасы Қанжығалы руынан шыққан. Ол жас жағынан Бұқар жыраумен құрдас болған деген дерек бар:
Үмбетей Тілеуұлы | |
---|---|
Дүниеге келгені: | 1706 Түркістан облысы ,Қаратау өңірі |
Қайтыс болғаны: | 1778 Ақмола облысы Ерейментау ауданы |
Мансабы: | жырау, қобызшы, ақын |
- Үмбетей Бұқармен дос, құрдас екен,
- Қайтыс боп үш жыл бұрын құса-дерттен,-
деген өлең жолдары осыны меңзейді.
Бұл өлеңді Бөгенбайдың немересі Бапан би шығарған деседі ел аузында. Үмбетей жас күнінен-ақ кедейліктің зардабын тартады. Ақындық даңқы шыққан Үмбетейді Абылай хан өз айналасында ұстайды, ол сол кезден-ақ жырау атанған. Ол Бөгенбай батырға серік әрі оның жыршысы болған. Жырау қазақ халқының Жоңғар басқыншыларына қарсы күресте болып, тарихи оқиғаларды нақты жырлаған. Ол халық мүддесі үшін хан көңіліне қарамай, әділ,тура өлеңдер қалдырған. Жырау Ақмола өңірінде жүз жасап дүниеден өткен.
Үмбетей жырау- дидактикалық поэзияның әйгілі шеберлерінің бірі. Ол жастайынан сөз өнеріне ден қойған. Оның осы жолдағы алғашқы ұстазы - өз әкесі болған. Ол ән өнерін жақсы білген, ел тарихына өте қанық адам болғанға ұқсайды. Сол себепті халық шежірелерінен, шешендік сөздерінен, халық дастандарынан көп тағылым алған.
Үмбетей жырау- елінің қорғаны болған батырларды жырына арқау еткен. "Бөгенбай өліміне", "Бөгенбай өлімін Абылай ханға естірту" атты толғауларында ол Бөгенбай бастаған халық батырларын дәріптеп, қайратты ерлерді ұрпағына өнеге еткен. Жырау Бөгенбай батырдың ерлік бейнесін тамаша өрнектейді. Оны асқар Алатауға теңейді, тегеурінді бүркітке балайды, "Боламшыдай анадан болат тудың,Бөгенбай" деп қастерлейді. Атамекен жаудан қорғап қалған, халқымыздың ұлан-байтақ жерін-Баянауыл, Қызылтау, Абыралы, Шыңғыстау- бүкіл Сарыарқа атырабын қалмақтардан аман алып қалған Бөгенбай батырдың ерлігін сүйсіне жырлайды. Үмбетей:
- Қалмақты қуып қашырдың,
- Қара Ертістен өткізіп,
- Алтай тауға асырдың.
- Ақшәуілге қос тігіп,
- Ауыр қол жидырып алдырдың,
- Қалмаққа ойран салдырдың
-деп, халқына Бөгенбайдың елі үшін жасаған ерлігін атап көрсететі. Жырау тек Бөгенбайды ғана емес, Абылай тұсындағы қолбасы батырлардың - Қаракерей Қабанбай, , батыр Жәнібектің, Баянның және т.б ерліктерін де өлең жолдарына қосқан.
Бәкеге, Жауқашарға жырлары
Үмбетейде әділдікті, адамдықты ардақ тұтуға үндеген Бәкеге,Жауқашарға деген сияқты біраз жырлар бар. Олардың мазмұны нақты өмір оқиғасынан алынған. Бұл туралы бабалар сөзі жыраулар жырларына арналған Алдаспан кітабында біршама айтылған. Мысалы, Жауқашар деген дәулетті адамның бірінен-бірі өткен сойқанды сотқар тоғыз ұлы барымтаға шығып, көршілес ағайын ауылдың бурасын әкеліп, сойып алады. Екі елдің арасында дау туып, Бәке деген биге жүгінеді. Сонда ол Бәке Жауқашар жағына бұрмалық жасайды. Осыны білген Үмбетей араға түседі. Сонда "Бәкеге" деген жырымен әділдікке шақырады. Ақын "тоқымы кеппей топтанып, ел тонауға аттанып" жүрген тоғыз тентекті сынға алады:
- Ұл он беске келгенше,
- Қолға ұстаған қобызың.
- Ұл он бестен асқан соң,
- Тіл алмаса-доңызың.
деп, жақсы ұлдың, жаман ұлдың қандай болатынын мысалдап айтады.
Үмбетей Жауқашарға деген толғауында адамгершілікті, мейірбандылықты ту етіп көтереді. Ақын қонақ мезгілсіз келсе де қуану керек дегенді насихат етеді:
- Кісіні көрсең, есікке
- Жүгіре шық, кешікпе.
- Қарсы алмасаң мейманды,
- Кесір болар нәсіпке,
деген ақын сөздері-күні бүгін де өнеге, ұлттық ділімізге сын.
Үмбетайдың тоғаулары зиялы ойларымен, өрнекті көркемдігімен, ерлік рухымен жыраулар поэзиясында көрнекті орын алады. Оның поэзиясы нақтылыққа құрылған. Тақырыпты өзінің өмірінен алып жырлайды.
Дереккөздер
- http://www.tarih.spring.kz/kk/history/medieval/figures/tole/ Мұрағатталған 20 қарашаның 2018 жылы.
- Жалпы беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық/ Т.Ақшолақов, Т.Жұмажанов, С.Қалиев, С.Дүйсебаев.-Өңд.,толықт.3-бас.-Алматы:Мектеп, 2013.-408б.,сур.
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үmbetej Tileuuly 1706 1778 Akmola oblysynda yagni Ortalyk Қazakstanda dүniege kelgen Argyn tajpasy Қanzhygaly ruynan shykkan Ol zhas zhagynan Bukar zhyraumen kurdas bolgan degen derek bar Үmbetej TileuulyDүniege kelgeni 1706 Tүrkistan oblysy Қaratau oniriҚajtys bolgany 1778 Akmola oblysy Erejmentau audanyMansaby zhyrau kobyzshy akynҮmbetej Bukarmen dos kurdas eken Қajtys bop үsh zhyl buryn kusa dertten degen olen zholdary osyny menzejdi Bul olendi Bogenbajdyn nemeresi Bapan bi shygargan desedi el auzynda Үmbetej zhas kүninen ak kedejliktin zardabyn tartady Akyndyk danky shykkan Үmbetejdi Abylaj han oz ajnalasynda ustajdy ol sol kezden ak zhyrau atangan Ol Bogenbaj batyrga serik әri onyn zhyrshysy bolgan Zhyrau kazak halkynyn Zhongar baskynshylaryna karsy kүreste bolyp tarihi okigalardy nakty zhyrlagan Ol halyk mүddesi үshin han koniline karamaj әdil tura olender kaldyrgan Zhyrau Akmola onirinde zhүz zhasap dүnieden otken Үmbetej zhyrau didaktikalyk poeziyanyn әjgili sheberlerinin biri Ol zhastajynan soz onerine den kojgan Onyn osy zholdagy algashky ustazy oz әkesi bolgan Ol әn onerin zhaksy bilgen el tarihyna ote kanyk adam bolganga uksajdy Sol sebepti halyk shezhirelerinen sheshendik sozderinen halyk dastandarynan kop tagylym algan Үmbetej zhyrau elinin korgany bolgan batyrlardy zhyryna arkau etken Bogenbaj olimine Bogenbaj olimin Abylaj hanga estirtu atty tolgaularynda ol Bogenbaj bastagan halyk batyrlaryn dәriptep kajratty erlerdi urpagyna onege etken Zhyrau Bogenbaj batyrdyn erlik bejnesin tamasha ornektejdi Ony askar Alatauga tenejdi tegeurindi bүrkitke balajdy Bolamshydaj anadan bolat tudyn Bogenbaj dep kasterlejdi Atameken zhaudan korgap kalgan halkymyzdyn ulan bajtak zherin Bayanauyl Қyzyltau Abyraly Shyngystau bүkil Saryarka atyrabyn kalmaktardan aman alyp kalgan Bogenbaj batyrdyn erligin sүjsine zhyrlajdy Үmbetej Қalmakty kuyp kashyrdyn Қara Ertisten otkizip Altaj tauga asyrdyn Akshәuilge kos tigip Auyr kol zhidyryp aldyrdyn Қalmakka ojran saldyrdyn dep halkyna Bogenbajdyn eli үshin zhasagan erligin atap korseteti Zhyrau tek Bogenbajdy gana emes Abylaj tusyndagy kolbasy batyrlardyn Қarakerej Қabanbaj batyr Zhәnibektin Bayannyn zhәne t b erlikterin de olen zholdaryna koskan Bәkege Zhaukasharga zhyrlaryҮmbetejde әdildikti adamdykty ardak tutuga үndegen Bәkege Zhaukasharga degen siyakty biraz zhyrlar bar Olardyn mazmuny nakty omir okigasynan alyngan Bul turaly babalar sozi zhyraular zhyrlaryna arnalgan Aldaspan kitabynda birshama ajtylgan Mysaly Zhaukashar degen dәuletti adamnyn birinen biri otken sojkandy sotkar togyz uly barymtaga shygyp korshiles agajyn auyldyn burasyn әkelip sojyp alady Eki eldin arasynda dau tuyp Bәke degen bige zhүginedi Sonda ol Bәke Zhaukashar zhagyna burmalyk zhasajdy Osyny bilgen Үmbetej araga tүsedi Sonda Bәkege degen zhyrymen әdildikke shakyrady Akyn tokymy keppej toptanyp el tonauga attanyp zhүrgen togyz tentekti synga alady Ұl on beske kelgenshe Қolga ustagan kobyzyn Ұl on besten askan son Til almasa donyzyn dep zhaksy uldyn zhaman uldyn kandaj bolatynyn mysaldap ajtady Үmbetej Zhaukasharga degen tolgauynda adamgershilikti mejirbandylykty tu etip koteredi Akyn konak mezgilsiz kelse de kuanu kerek degendi nasihat etedi Kisini korsen esikke Zhүgire shyk keshikpe Қarsy almasan mejmandy Kesir bolar nәsipke degen akyn sozderi kүni bүgin de onege ulttyk dilimizge syn Үmbetajdyn togaulary ziyaly ojlarymen ornekti korkemdigimen erlik ruhymen zhyraular poeziyasynda kornekti oryn alady Onyn poeziyasy naktylykka kurylgan Takyrypty ozinin omirinen alyp zhyrlajdy Derekkozderhttp www tarih spring kz kk history medieval figures tole Muragattalgan 20 karashanyn 2018 zhyly Zhalpy beretin mekteptin 9 synybyna arnalgan okulyk T Aksholakov T Zhumazhanov S Қaliev S Dүjsebaev Өnd tolykt 3 bas Almaty Mektep 2013 408b sur Bul makala kazak әdebieti turaly bastama makala Ony tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz