Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Үйкеліс күші — дененің тіреу бетімен сырғанаған кезде әсер ететін күш; жанасатын денелердің сұйықтар немесе газдардың қабаттарынын салыстырмалы орын ауыстыруына кедергі жасайтын күш, электромагниттік күштер қатарына жатады. Дене беті тегіс болмайды. Бір дене екінші дененің бетімен қозғалғанда осы тегіс емес жерлер деформацияланады, үйкеліс күштері пайда болады.
Қатты денелер бірінің бетімен бірі қозғалғанда олардың арасында сұйық немесе газ тәрізді зат болмаса, онда пайда болатын үйкелісті құрғақ үйкеліс деп атайды. Құрғақ үйкеліс тыныштық үйкелісі және сырғанау үйкелісі болып екіге бөлінеді. Үйкелістің тербеліс үйкелісі деп аталатын түрі де кездеседі. мына формуламен анықталады: Fүйк=μN
Ал дене қозғалып бара жатқанда сырғанау үйкелісі пайда болады:
Fсырғанау=μN
мұндағы, N — тіректің денеге әсер ететін реакция күші; μ — үйкеліс коэффиценті. Дененің жылдамдығы артқан сайын сырғанау үйкелісі азая түседі. Үйкелістің пайдалы әрі зиянды жақтары бар. Машиналардың көптеген бөлшектері бірімен бірі әсерлескенде олардың арасындағы үйкеліс зиянды болып шығады. Оны азайту мақсатында бөлшектерді майлайды. Кей кездері үйкеліс коэффициентін азайту мақсатында, сырғанау үйкелісін подшибниктерде қолданып, тербеліс үйкелісімен алмастырады.
Үйкеліс күшінің шеткі шамасы
Үйкеліс күшінің шеткі шамасы. Үйкеліс коэффициенті мен (ƒ0) нормаль қысымның (N) көбейтіндісіне тең болады:
Fшет = ƒ0*N
Сырғанау үйкеліс күші
Сырғанау үйкеліс күші - тіреу беті реакциясының жанама құраушысы беттерінің жанасу нүктелерімен сырғанау мүмкіндігіне қарсы бағытталған шама.
Домалау үйкеліс күші
Домалау үйкелісі - жазық немесе доғал бетте сырғанаусыз домалайтын шар тәрізді немесе цилиндр пішінді денелерге әсер ететін үйкеліс күші.
Тыныштық үйкеліс күші
Тыныштық үйкеліс күші - толық емес үйкелістің максималь күші.
Үйкеліс күші - шананы кара жолмен сүйрегеннен гөрі мұз бетімен немесе қар үстімен сүйреген ыңғайлы болатынын білесіңдер. Тетікбөлшектері майланбаған велосипедті тебу де, тұрмыстық жиһаздарды еден бетімен жылжыту да киынға түседі . Жол бойымен келе жаткан машинаның қозғалтқышын жүргізуші өшіргеннен кейін ол тоқтайды. Мұз айдынында конъки теуіп жүрген бала да, төбешіктен сырғанап түскен шана да, домалап келе жаткан доп та біраздан соң токтайтын болады.
Тәжірибелер бір дене екінші дененің бетімен қозғалған кезде козғалыс жылдамдығына қарама-қарсы бағытталған және дененің қозғалысына кедергі жасайтын күш пайда болатынын кәрсетеді.Бір дене екінші дененің бетімен қозғалған кезде пайда болатын күш үйкеліс күші деп аталады. Fүйк әрпімен белгіленеді.
Жанасатын денелердің бір-біріне қатысты козғалысына карай үйкеліс сырғанау үйкелісі, домалау үйкеліс және тыныштық үйкелісі болып бөлінеді. Бір дене екінші дененің бетімен сырғанаған жағдайда (мысалы, шаңғының қар үстімен сырғанауы) сырғанау үйкелісі туралы айтылады , донғалақтардың айналуы жағдайында домалау үйкеліс күші пайда болады . Егер денелер бір-біріне қатысты тыныштық қалпын сақтаса (мысалы, тас тау беткейінде жатыр), тыныштық үйкелісі туралы айтылады. Үйкелістің пайда болу себептерінің біріне жанасатын беттердің кедір-бұдыр болуы жатады. Соның салдарынан сансыз төмпешіктер бір-біріне ілінісіп, дененің сырғанауына (мүмкін болатын орын ауыстыруына) кедергі туғызады. Үйкелісті азайту үшін үйкелетін беттерді өңдейді. Алайда жанасатын беттер өте мұқият өңделген жағдайда олардың молекулаларының бір бөлігі бір-біріне өте жақын орналасады да, өзара әрекеттесу күштері байқала бастайды. Жанасатын беттер молекулаларының өзара тартылысы үйкелістің пайда болуының негізгі себебіне жатады.
Үйкелісті азайтудың мүмкін жолдарының бірі - үйкелетін беттерді майлау. Май қабаты үйкелетін денелер беттерінің арасын ажыратады да, олардың бір-біріне жанасуына кедергі жасайды.
Үйкелісті материалдардың тиісті түрін таңдау аркылы реттеуге болады. Мысалы, резеңкенің топырақ, асфальт, ағаш беттерімен ілінісуі ағаштың ағаш бетімен немесе металдың металл бетімен ілінісуіне карағанда күштірек. Сондыктан үйкелісті арттыру үшін кейбір тетік-бөлшектерді резеңкеден немесе негізі резеңке болып табылатын материалдардан жасайды. Жанасатын беттерді көбірек немесе азырақ күшпен қысу арқылы да үйкеліске әсер етуге болады. Үстел бетін алақандарыңмен жаймен, сонан соң қаттырақ басып жүргізіп кәріңдер. Өздерің де бұл кезде козғалысқа әрекет ететін кедергідегі айырмашылықты сезесіңдер. Сонымен үйкеліс жанасатын беттердің қандай материалдан жасалғандығына, олардың өңделу сапасына және бір беттің екінші бір бетке түсіретін қысым күшіне тәуелді болады екен. Үйкеліс көпте, аз да болуы мүмкін, яғни оны сандық жағынан сипаттауға болады. Бұл үшін динамометрге байланған ағаш білеушені горизонталь жаткан тақтай үстімен бірқалыпты козғалысқа келтірейік . Тарту күші мен үйкеліс күші бір-біріне тең болған кезде бірқалыпты козғалыс пайда болады. Сондықтан динамометрдің кәрсететін тарту күші үйкеліс күшінің модулін анықтайды. Біреудің үстіне әр түрлі жүк қоя отырып, оның тақтай бетіне түсіретін күшін өзгертуге болады. Бұл кезде үйкеліс күші де өзгереді. Дененің өзі жанасып тұрған бетке тік бағытта түсіретін күшін нормаль қысым күші деп атайды және оны N әрпімен белгілейді.дене горизонталь бетте жатқан жағдайда нормаль қысым күші денеге әрекет ететін ауырлық күшіне тең: N=mg. Жүргізілген көптеген төжірибелер үйкеліс күші қысым күшіне пропорционал екенін кәрсетеді:
мұндағы Fүйк - үйкеліс күші, ал үйкеліс коэффициенті деп аталатын шама. Үйкеліс коэффициенті жанасатын беттердің күйіне және үйкелетін материалдар тегіне байланысты болады. Әр түрлі материалдар жұбы үшін сырғанау үйкеліс коэффициентінің мәндері косымшадағы келтірілген. Алайда үйкеліс коэффициенті тек материалдың тегіне ғана емес, сондай-ақ олардың өңделу сапасына және басқа да жағдайларға байланысты болатынын ескерген жөн.
Дереккөздер
- Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Механика // Жалпы редакциясын басқарған э.ғ.д., профессор Е. Арын — Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007 ж., 291 б. ISBN 9965-08-234-0
- Рахимбекова З.М. Материалдар механикасы терминдерінің ағылшынша-орысша-қазақша түсіндірме сөздігі ISBN 9965-769-67-2
- Физика және астрономия. - Алматы: Атамұра,2007.ISBN 9965-34-634-8
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Үjkelis kүshi denenin tireu betimen syrganagan kezde әser etetin kүsh zhanasatyn denelerdin sujyktar nemese gazdardyn kabattarynyn salystyrmaly oryn auystyruyna kedergi zhasajtyn kүsh elektromagnittik kүshter kataryna zhatady Dene beti tegis bolmajdy Bir dene ekinshi denenin betimen kozgalganda osy tegis emes zherler deformaciyalanady үjkelis kүshteri pajda bolady Қatty deneler birinin betimen biri kozgalganda olardyn arasynda sujyk nemese gaz tәrizdi zat bolmasa onda pajda bolatyn үjkelisti kurgak үjkelis dep atajdy Қurgak үjkelis tynyshtyk үjkelisi zhәne syrganau үjkelisi bolyp ekige bolinedi Үjkelistin terbelis үjkelisi dep atalatyn tүri de kezdesedi myna formulamen anyktalady Fүjk mN Dondegi blok zhәne sәjkes tomendegi blok erkin dene diagramasy Al dene kozgalyp bara zhatkanda syrganau үjkelisi pajda bolady Fsyrganau mN mundagy N tirektin denege әser etetin reakciya kүshi m үjkelis koefficenti Denenin zhyldamdygy artkan sajyn syrganau үjkelisi azaya tүsedi Үjkelistin pajdaly әri ziyandy zhaktary bar Mashinalardyn koptegen bolshekteri birimen biri әserleskende olardyn arasyndagy үjkelis ziyandy bolyp shygady Ony azajtu maksatynda bolshekterdi majlajdy Kej kezderi үjkelis koefficientin azajtu maksatynda syrganau үjkelisin podshibnikterde koldanyp terbelis үjkelisimen almastyrady Үjkelis kүshinin shetki shamasyҮjkelis kүshinin shetki shamasy Үjkelis koefficienti men ƒ0 normal kysymnyn N kobejtindisine ten bolady Fshet ƒ0 NSyrganau үjkelis kүshiSyrganau үjkelis kүshi tireu beti reakciyasynyn zhanama kuraushysy betterinin zhanasu nүktelerimen syrganau mүmkindigine karsy bagyttalgan shama Domalau үjkelis kүshiDomalau үjkelisi zhazyk nemese dogal bette syrganausyz domalajtyn shar tәrizdi nemese cilindr pishindi denelerge әser etetin үjkelis kүshi Tynyshtyk үjkelis kүshiTynyshtyk үjkelis kүshi tolyk emes үjkelistin maksimal kүshi Үjkelis kүshi Үjkelis kүshi shanany kara zholmen sүjregennen gori muz betimen nemese kar үstimen sүjregen yngajly bolatynyn bilesinder Tetikbolshekteri majlanbagan velosipedti tebu de turmystyk zhiһazdardy eden betimen zhylzhytu da kiynga tүsedi Zhol bojymen kele zhatkan mashinanyn kozgaltkyshyn zhүrgizushi oshirgennen kejin ol toktajdy Muz ajdynynda konki teuip zhүrgen bala da tobeshikten syrganap tүsken shana da domalap kele zhatkan dop ta birazdan son toktajtyn bolady Tәzhiribeler bir dene ekinshi denenin betimen kozgalgan kezde kozgalys zhyldamdygyna karama karsy bagyttalgan zhәne denenin kozgalysyna kedergi zhasajtyn kүsh pajda bolatynyn kәrsetedi Bir dene ekinshi denenin betimen kozgalgan kezde pajda bolatyn kүsh үjkelis kүshi dep atalady Fүjk әrpimen belgilenedi Zhanasatyn denelerdin bir birine katysty kozgalysyna karaj үjkelis syrganau үjkelisi domalau үjkelis zhәne tynyshtyk үjkelisi bolyp bolinedi Bir dene ekinshi denenin betimen syrganagan zhagdajda mysaly shangynyn kar үstimen syrganauy syrganau үjkelisi turaly ajtylady dongalaktardyn ajnaluy zhagdajynda domalau үjkelis kүshi pajda bolady Eger deneler bir birine katysty tynyshtyk kalpyn saktasa mysaly tas tau betkejinde zhatyr tynyshtyk үjkelisi turaly ajtylady Үjkelistin pajda bolu sebepterinin birine zhanasatyn betterdin kedir budyr boluy zhatady Sonyn saldarynan sansyz tompeshikter bir birine ilinisip denenin syrganauyna mүmkin bolatyn oryn auystyruyna kedergi tugyzady Үjkelisti azajtu үshin үjkeletin betterdi ondejdi Alajda zhanasatyn better ote mukiyat ondelgen zhagdajda olardyn molekulalarynyn bir boligi bir birine ote zhakyn ornalasady da ozara әrekettesu kүshteri bajkala bastajdy Zhanasatyn better molekulalarynyn ozara tartylysy үjkelistin pajda boluynyn negizgi sebebine zhatady Үjkelisti azajtudyn mүmkin zholdarynyn biri үjkeletin betterdi majlau Maj kabaty үjkeletin deneler betterinin arasyn azhyratady da olardyn bir birine zhanasuyna kedergi zhasajdy Үjkelisti materialdardyn tiisti tүrin tandau arkyly retteuge bolady Mysaly rezenkenin topyrak asfalt agash betterimen ilinisui agashtyn agash betimen nemese metaldyn metall betimen ilinisuine karaganda kүshtirek Sondyktan үjkelisti arttyru үshin kejbir tetik bolshekterdi rezenkeden nemese negizi rezenke bolyp tabylatyn materialdardan zhasajdy Zhanasatyn betterdi kobirek nemese azyrak kүshpen kysu arkyly da үjkeliske әser etuge bolady Үstel betin alakandarynmen zhajmen sonan son kattyrak basyp zhүrgizip kәrinder Өzderin de bul kezde kozgalyska әreket etetin kedergidegi ajyrmashylykty sezesinder Sonymen үjkelis zhanasatyn betterdin kandaj materialdan zhasalgandygyna olardyn ondelu sapasyna zhәne bir bettin ekinshi bir betke tүsiretin kysym kүshine tәueldi bolady eken Үjkelis kopte az da boluy mүmkin yagni ony sandyk zhagynan sipattauga bolady Bul үshin dinamometrge bajlangan agash bileusheni gorizontal zhatkan taktaj үstimen birkalypty kozgalyska keltirejik Tartu kүshi men үjkelis kүshi bir birine ten bolgan kezde birkalypty kozgalys pajda bolady Sondyktan dinamometrdin kәrsetetin tartu kүshi үjkelis kүshinin modulin anyktajdy Bireudin үstine әr tүrli zhүk koya otyryp onyn taktaj betine tүsiretin kүshin ozgertuge bolady Bul kezde үjkelis kүshi de ozgeredi Denenin ozi zhanasyp turgan betke tik bagytta tүsiretin kүshin normal kysym kүshi dep atajdy zhәne ony N әrpimen belgilejdi dene gorizontal bette zhatkan zhagdajda normal kysym kүshi denege әreket etetin auyrlyk kүshine ten N mg Zhүrgizilgen koptegen tozhiribeler үjkelis kүshi kysym kүshine proporcional ekenin kәrsetedi Fүjk mN mundagy Fүjk үjkelis kүshi al үjkelis koefficienti dep atalatyn shama Үjkelis koefficienti zhanasatyn betterdin kүjine zhәne үjkeletin materialdar tegine bajlanysty bolady Әr tүrli materialdar zhuby үshin syrganau үjkelis koefficientinin mәnderi kosymshadagy keltirilgen Alajda үjkelis koefficienti tek materialdyn tegine gana emes sondaj ak olardyn ondelu sapasyna zhәne baska da zhagdajlarga bajlanysty bolatynyn eskergen zhon DerekkozderOryssha kazaksha tүsindirme sozdik Mehanika Zhalpy redakciyasyn baskargan e g d professor E Aryn Pavlodar EKO ҒӨF 2007 zh 291 b ISBN 9965 08 234 0 Rahimbekova Z M Materialdar mehanikasy terminderinin agylshynsha oryssha kazaksha tүsindirme sozdigi ISBN 9965 769 67 2 Fizika zhәne astronomiya Almaty Atamura 2007 ISBN 9965 34 634 8Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet