Қайыр хан(шамамен 1165 —1220 жылдар) Отырар қаласының билеушісі, әмірі. Ол билік құрған кезеңде Отырар қаласы Қазақстан мен Орта Азияның ірі мәдени, ғылыми, сауда орталығына айналды. Әлемде кітаптарының саны мен сапасы жағынан екінші орынға шыққан кітапхананың Отырарда болуы да оның есімімен тығыз байланысты. Шыңғыс ханның замандасы. Сонымен бірге, Шыңғыс әскерінен Отырарды қорғау жолында жан аямай шайқасқандардың бірі болып саналады.
Қайыр хан | |
---|---|
Дүниеге келгені: | 1165 Отырар |
Қайтыс болғаны: | 1220 Отырар |
Мансабы: |
Қайыр хан, Ғайыр хан Иналшық (т. ж. б. – 1220, Отырар) – Отырар қаласының билеушісі. қызмет еткен, қыпшақ тайпасынан шыққан. Шыңғыс ханның Қытайға жасаған сәтті жорықтарынан кейін Хорезм шаһы Мұхаммед Қарақорымға жедел түрде екі елшілік аттандырды. Ол елшіліктерді қабылдаған Шыңғыс хан да өз тарапынан елшілік аттандырды. Екі жақты келісімдерден кейін көп ұзамай 500 түйеден тұратын, құрамында 450 адам бар сауда керуені 1218 жылы Отырар қаласына келіп жетті. Саудагерлер арасында Шыңғыс ханның тыңшылары бар деп есептеген Қайырхан керуенді тонап, адамдарын қырып тастады. Шыңғыс хан Қайырханды ұстап беруді талап етті, бірақ бұл талапты орындамай, келген елшілерді өлтірді. Нәтижесінде екі ел арасында соғыс басталып, 1219 ж. қыркүйекте Шыңғыс хан әскері Ертістен Жетісу арқылы Сырдарияға келіп жетті. Отырарға таяғанда Шыңғыс хан қаланы қоршауға ұлдары мен Үгедей басқарған әскерлерді қалдырып, өзі Бұхараға аттанды. Қайырхан бар күшін салып қорғанды. Қорғаныстың 5-айы бітуге таянғанда хорезмдік әскербасы 10 мыңдық қолымен беріліп, моңғолдарды қалаға кіргізіп жіберді. Соғыс қаланың ішінде жүрді. Қайырхан сенімді әскерлерімен қамалға берік бекініп, тағы бір ай соғысты. Қамалды қорғаушылар түгел қырылғаннан кейін ғана Қайырхан 1220 ж. ақпанда қолға түсіп, Шыңғыс ханның алдына апарылып, сол жерде өлтірілді.
Шыңғыс ханның Орта Азияға кіруі
Шыңғыс хан Орта Азияны жаулап алуды армандаған еді. Ол кезде Орта Азияда Мұхаммед билік жүргізіп түрған-ды. Оның 400 мың адамнан тұратын қуатты әскері болған. Ал Шыңғысханның қол астында 200 мың жауынгері бар еді. Сондықтан да Шыңғысхан оған 500 нарға сыйлықтар артып, керуен жібереді. Елші арқылы жолдаған хатында, Мұхаммедті "сүйікті ұлым" дей отыра, достық ұсыныс жасауды да ұмытпады. Бұл оны біраз қапаландырды. Алайда Мұхаммед өте көп сыйлық артылған керуенді жауап ретінде жөнелтті де, Қайыр ханнан 450 адам мен 500 түйеден қүралған керуенді де тексеруін сұрайды. Отырарлықтар 30 шақырымға созылған жерасты жолымен қаланы қоршай қамал салды. Пышақтөбе, жөне Көксарайда қару-жарақ шығарыла бастады. Сыртқы жаулардан қауіп төне ме деген оймен, қалаға тек дайын өнімдері бар зергер көпестер өткізілді. Шыңғысхан мемлекеттер арасында соғыс отын тұтандыру ниетімен 450 адамнан құралған шағын әскер мен тыңшыларды жіберді. Қонақтардың көздеген мақсаты үш күн ішінде орындалды. Керуенді бастап келген елші бірнеше рет Қайыр ханға "үлкен құрметпен қабылда" деген талап қойды. Тіл тигізген моңғол елшісіне Қайыр хан керуен туралы өз ойын білдіріп, моңғолдық көпестердің "тауарларын" көрсетуін талап етті. Жауап берудің орнына, тағы да тіл тигізіп, қыр көрсеткен моңғол елшісін Қайыр хан өлтіреді. Содан кейін ол қонақтардың тауарларын тексеріп, қалғандарын өлтіруге бұйрық береді. Алайда моңғолдардың біреуі қашып тығылады.Біраз уақыт өткен соң, Шыңғыс ханнан Мұхаммедке хат келеді. Онда оның көпестерінің Отырарда қаза болғандығы баяндалған еді. Шыңғысхан кінәлі адамдарды Мұхаммедтің алып келуін өтінеді. Егер де бұл өтініш орындалмаса, соғыс бастайтынын білдіреді. Мұхаммед моңғол ханының қыр көрсеткенін елемейді. Ол Шыңғыс ханның әскеріне Қайыр хан өзі-ақ тойтарыс береді деп ойлайды.
Отырардың қоршауға алынуы
1219 жылы қыркүйек айында 150 мың адамнан тұратын моңғол әскері Отырарға жақындайды. Шыңғыс хан әскерінің түменбасылары: , Үгедей, Сүбедей, Жебе, Отырарды қоршауға алады. 50 мың адамнан құралған әскері бар Қайыр хан Отырарды табандылықпен қорғайды. Олар қала қақпасын қатты бекітеді. Екі айдан аса отырарлықтар жаудан қорғанады, Шыңғысхан бүкіл әскерін Отырар айналысында топтастыруды жөн көрмей, бір бөлігін көрші қалаларға жібереді. Осылай моңғолдар соғысты бірнеше жерде жүргізеді. Тез арада Самарқан мен Бұхараны алды. Отырарды алуға келген Шағатай мен Үгедейге су көзіне апарар жер асты жолы белгілі болады. Олар тез арада жер асты жолын бекітеді. Біраз уақыт өткен соң, азық-түліктің қоры таусылып, Отырарда аштық орын ала бастайды. Аштыққа шыдамай, соғыс жеңіліспен аяқталады деп ойлаған Отырар әскерінің бір бөлігінің (10 мың адам) басшысы моңғолдар жағына өтіп кетеді. Ал Мұхаммед болса, өзінің 400 мың әскері бола тұра, қол ұшын беруге асықпайды.
Отырардың берілуі
Қоршауда бес ай бойы болған Қайыр ханның әскерінде 20 мың адам ғана қалды. Жеті айға созылған соғыста шал-кемпірлер мен балалар да табан тіресе шайқасты. Қала тұрғындары 2 ай бойы аш болды. Жаулар қаланы өртеді. Қала тұрғындарының бірі қалмай өлтірілді. Ал Қайыр хан өзін-өзі өлтірмекке бел буды. Шыңғысхан Қайыр ханды тірідей жеткізуге бүйрық берген екен. Қайыр хан Шағатай мен Үгедейдің қолына түскен соң, оның өтініші бойынша, көз алдында сатқын Қаража Қажып пен оның әскерінің басы алынған екен. Қайыр ханды Бұхарадағы Шыңғыс ханға жеткізіпті. Сонда Шыңғысхан: "Менің елшімді өлтірген сен бе?" — деген сауал қойған. Қайыр хан: "Сенің елшің соғыстың басталуына себепкер болды. Ал моңғолдардың ханы көп елдің көз-жасына қалды. Оның қанқұмар жанын жер де, Көк Тәңірі — Аспан да қабылдамайды. Ал сүйегін құрттар кеміреді", — дейді.Шыңғысхан оның аузына қайнап тұрған қорғасын құйған екен. Осылайша Отырар билеушісі Қайыр хан 1220 жылы айуандықпен өлтірілген.
Дереккөздер
- Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
- Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
- Айбын. Энциклопедия. / Бас редакторы Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. ISBN 9965-893-73-Х
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл мақалада еш сурет жоқ. Мақаланы жетілдіру үшін қажетті суретті енгізіп көмек беріңіз. Суретті қосқаннан кейін бұл үлгіні мақаладан аластаңыз.
|
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Қajyr han shamamen 1165 1220 zhyldar Otyrar kalasynyn bileushisi әmiri Ol bilik kurgan kezende Otyrar kalasy Қazakstan men Orta Aziyanyn iri mәdeni gylymi sauda ortalygyna ajnaldy Әlemde kitaptarynyn sany men sapasy zhagynan ekinshi orynga shykkan kitaphananyn Otyrarda boluy da onyn esimimen tygyz bajlanysty Shyngys hannyn zamandasy Sonymen birge Shyngys әskerinen Otyrardy korgau zholynda zhan ayamaj shajkaskandardyn biri bolyp sanalady Қajyr hanDүniege kelgeni 1165 OtyrarҚajtys bolgany 1220 OtyrarMansaby Қajyr han Ғajyr han Inalshyk t zh b 1220 Otyrar Otyrar kalasynyn bileushisi kyzmet etken kypshak tajpasynan shykkan Shyngys hannyn Қytajga zhasagan sәtti zhoryktarynan kejin Horezm shaһy Muhammed Қarakorymga zhedel tүrde eki elshilik attandyrdy Ol elshilikterdi kabyldagan Shyngys han da oz tarapynan elshilik attandyrdy Eki zhakty kelisimderden kejin kop uzamaj 500 tүjeden turatyn kuramynda 450 adam bar sauda kerueni 1218 zhyly Otyrar kalasyna kelip zhetti Saudagerler arasynda Shyngys hannyn tynshylary bar dep eseptegen Қajyrhan keruendi tonap adamdaryn kyryp tastady Shyngys han Қajyrhandy ustap berudi talap etti birak bul talapty oryndamaj kelgen elshilerdi oltirdi Nәtizhesinde eki el arasynda sogys bastalyp 1219 zh kyrkүjekte Shyngys han әskeri Ertisten Zhetisu arkyly Syrdariyaga kelip zhetti Otyrarga tayaganda Shyngys han kalany korshauga uldary men Үgedej baskargan әskerlerdi kaldyryp ozi Buharaga attandy Қajyrhan bar kүshin salyp korgandy Қorganystyn 5 ajy bituge tayanganda horezmdik әskerbasy 10 myndyk kolymen berilip mongoldardy kalaga kirgizip zhiberdi Sogys kalanyn ishinde zhүrdi Қajyrhan senimdi әskerlerimen kamalga berik bekinip tagy bir aj sogysty Қamaldy korgaushylar tүgel kyrylgannan kejin gana Қajyrhan 1220 zh akpanda kolga tүsip Shyngys hannyn aldyna aparylyp sol zherde oltirildi Shyngys hannyn Orta Aziyaga kiruiShyngys han Orta Aziyany zhaulap aludy armandagan edi Ol kezde Orta Aziyada Muhammed bilik zhүrgizip tүrgan dy Onyn 400 myn adamnan turatyn kuatty әskeri bolgan Al Shyngyshannyn kol astynda 200 myn zhauyngeri bar edi Sondyktan da Shyngyshan ogan 500 narga syjlyktar artyp keruen zhiberedi Elshi arkyly zholdagan hatynda Muhammedti sүjikti ulym dej otyra dostyk usynys zhasaudy da umytpady Bul ony biraz kapalandyrdy Alajda Muhammed ote kop syjlyk artylgan keruendi zhauap retinde zhoneltti de Қajyr hannan 450 adam men 500 tүjeden kүralgan keruendi de tekseruin surajdy Otyrarlyktar 30 shakyrymga sozylgan zherasty zholymen kalany korshaj kamal saldy Pyshaktobe zhone Koksarajda karu zharak shygaryla bastady Syrtky zhaulardan kauip tone me degen ojmen kalaga tek dajyn onimderi bar zerger kopester otkizildi Shyngyshan memleketter arasynda sogys otyn tutandyru nietimen 450 adamnan kuralgan shagyn әsker men tynshylardy zhiberdi Қonaktardyn kozdegen maksaty үsh kүn ishinde oryndaldy Keruendi bastap kelgen elshi birneshe ret Қajyr hanga үlken kurmetpen kabylda degen talap kojdy Til tigizgen mongol elshisine Қajyr han keruen turaly oz ojyn bildirip mongoldyk kopesterdin tauarlaryn korsetuin talap etti Zhauap berudin ornyna tagy da til tigizip kyr korsetken mongol elshisin Қajyr han oltiredi Sodan kejin ol konaktardyn tauarlaryn tekserip kalgandaryn oltiruge bujryk beredi Alajda mongoldardyn bireui kashyp tygylady Biraz uakyt otken son Shyngys hannan Muhammedke hat keledi Onda onyn kopesterinin Otyrarda kaza bolgandygy bayandalgan edi Shyngyshan kinәli adamdardy Muhammedtin alyp keluin otinedi Eger de bul otinish oryndalmasa sogys bastajtynyn bildiredi Muhammed mongol hanynyn kyr korsetkenin elemejdi Ol Shyngys hannyn әskerine Қajyr han ozi ak tojtarys beredi dep ojlajdy Otyrardyn korshauga alynuy 1219 zhyly kyrkүjek ajynda 150 myn adamnan turatyn mongol әskeri Otyrarga zhakyndajdy Shyngys han әskerinin tүmenbasylary Үgedej Sүbedej Zhebe Otyrardy korshauga alady 50 myn adamnan kuralgan әskeri bar Қajyr han Otyrardy tabandylykpen korgajdy Olar kala kakpasyn katty bekitedi Eki ajdan asa otyrarlyktar zhaudan korganady Shyngyshan bүkil әskerin Otyrar ajnalysynda toptastyrudy zhon kormej bir boligin korshi kalalarga zhiberedi Osylaj mongoldar sogysty birneshe zherde zhүrgizedi Tez arada Samarkan men Buharany aldy Otyrardy aluga kelgen Shagataj men Үgedejge su kozine aparar zher asty zholy belgili bolady Olar tez arada zher asty zholyn bekitedi Biraz uakyt otken son azyk tүliktin kory tausylyp Otyrarda ashtyk oryn ala bastajdy Ashtykka shydamaj sogys zhenilispen ayaktalady dep ojlagan Otyrar әskerinin bir boliginin 10 myn adam basshysy mongoldar zhagyna otip ketedi Al Muhammed bolsa ozinin 400 myn әskeri bola tura kol ushyn beruge asykpajdy Otyrardyn berilui Қorshauda bes aj bojy bolgan Қajyr hannyn әskerinde 20 myn adam gana kaldy Zheti ajga sozylgan sogysta shal kempirler men balalar da taban tirese shajkasty Қala turgyndary 2 aj bojy ash boldy Zhaular kalany ortedi Қala turgyndarynyn biri kalmaj oltirildi Al Қajyr han ozin ozi oltirmekke bel budy Shyngyshan Қajyr handy tiridej zhetkizuge bүjryk bergen eken Қajyr han Shagataj men Үgedejdin kolyna tүsken son onyn otinishi bojynsha koz aldynda satkyn Қarazha Қazhyp pen onyn әskerinin basy alyngan eken Қajyr handy Buharadagy Shyngys hanga zhetkizipti Sonda Shyngyshan Menin elshimdi oltirgen sen be degen saual kojgan Қajyr han Senin elshin sogystyn bastaluyna sebepker boldy Al mongoldardyn hany kop eldin koz zhasyna kaldy Onyn kankumar zhanyn zher de Kok Tәniri Aspan da kabyldamajdy Al sүjegin kurttar kemiredi dejdi Shyngyshan onyn auzyna kajnap turgan korgasyn kujgan eken Osylajsha Otyrar bileushisi Қajyr han 1220 zhyly ajuandykpen oltirilgen DerekkozderTarihi tulgalar Tanymdyk kopshilik basylym Mektep zhasyndagy okushylar men kopshilikke arnalgan Қurastyrushy Togysbaev B Suzhikova A Almaty Almatykitap baspasy 2009 ISBN 978 601 01 0268 2 Otyrar Enciklopediya Almaty Arys baspasy 2005 ISBN 9965 17 272 2 Ajbyn Enciklopediya Bas redaktory B Ө Zhakyp Almaty Қazak enciklopediyasy 2011 ISBN 9965 893 73 HBul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalada esh suret zhok Makalany zhetildiru үshin kazhetti suretti engizip komek beriniz Suretti koskannan kejin bul үlgini makaladan alastanyz Suretti mynnan tabuga bolady osy makalanyn takyrybyna bajlanysty suret Ortak korda tabyluy mүmkin makalanyn ozge til uikilerindegi nuskalaryn karap koriniz oziniz zhasagan suretti zhүkteniz avtorlyk kukykpen korgalgan suret kospanyz