қарым-қатынастары (15 – 17 ғасырлар) – екі халықтың саяси және этникалық байланыстары. Қазақ хандығының сыртқы байланыстарында Ноғай ордасы елеулі орын алады. Қазақтар мен ноғайлар этн. жағынан өте жақын. Олар бұрыннан Дешті Қыпшақты мекендеген туыстас ру-тайпалардан құралды. Екі ел қарым-қатынастары әр кезеңде әр түрлі сипат алды. 15 ғасырдың ортасында қазақтар мен ноғайлар бірге тізе қосып, Шайбани ұрпағы билеген Әбілхайыр хандығын құлату үшін соғысты. Әбілхайыр хандығы құлаған соң, қазақтардың күшеюінен қорыққан ноғай билеушілерінің бірі ханның немересі Мұхаммед Шайбаниді жақтап шығады да, оны Қыпшақ даласының ханы етіп көтеруге талпыныс жасайды. Бұған жауап ретінде Қазақ хандығының билеушісі Бұрындық хан 50 мың әскерімен ноғайлар мен Мұхаммед Шайбаниға қарсы жорық ұйымдастырды. Олардың арасында шайқас болып, Мұсаның ағасы Хорезмиді өлтіреді, бірақ шайқаста жеңіске ноғай әскері жетеді. Алайда ноғай билеушілері Мұхаммед Шайбанидің күшеюінен қорқып, оның хан болуына қарсы шықты. 15 ғасырдың 80-жылдары қазақтар мен ноғайлар Мұхаммед Шайбаниға қарсы Түркістан аймағында бірігіп күресті. Ноғай билеушілерін Едіге ұрпақтарының бірі Хамза бек басқарды. Қазақ хандығының тегеурініне шыдамаған Мұхаммед Шайбани Орта Азияға кеткен соң, олардың арасында ортақ мақсат болмай, Қазақ-ноғай қарым-қатынастарында енді ел мен жер үшін күрес орын алады. 16 ғасырдың басында, Бұрындық хан тұсындағы күресте қазақтар басым түсіп, Ноғай ордасының астанасы Сарайшық қаласы Қазақ хандығының қол астына өтті. Қасым ханның Ноғай ордасына қарсы 1519 – 21 жылдары жүргізген соғыстарын Қазақ хандығының құрамына бұл елдің көп аумағын қосты, ноғайлар Еділ өзенінің оң жағалауына өтіп, бой сағалауға мәжбүр болды. Ноғай ордасындағы көптеген ру-тайпалар өздеріне туыс қазақ ру-тайпаларымен қосылу мақсатында Қазақ хандығы жағына шықты. Бірақ Қасым хан өлген соң (1521) жағдай күрт өзгерді. 16 ғасырдың 20 – 30-жылдары ноғай билеушілері қайта күш жинап, тақ үшін таласып жатқан Қазақ хандығына қарсы соғыс жүргізіп, кезінде айрылған жерлерінің көбін қайтарып алды. Осы жылдары олар қазақтарға қарсы құрылған өзбек-моғол одағына қосылып, Қазақ хандығының әлсіреуіне үлкен әсер етті.
40-жылдардағы Қазақ-ноғай қарым-қатынастары туралы нақты дерек жоқ. Бірақ жанама мәліметтер екі ел арасы бейбіт өмір сүрді деген тұжырым жасауға негіз береді. 50-жылдары Ноғай ордасындағы ішкі саяси тартыстар мен елдегі ашаршылықтан (1557 – 58) ноғайлар көрші мемлекеттерге – Қырым, Қазақ, Орта Азия хандықтарына ауды. Осы жағдайды Қазақ хандығының жаңа билеушісі ‘Хақназар хан (1551 – 80/81) ұтымды пайдалана білді. Ол Ноғай ордасының билеушілерімен бейбіт қарым-қатынас ұстап отырса да, ауып келген ноғайларды қол астына алып, Жайық өз-не дейінгі жерлерді Қазақ хандығының құрамына енгізді. 1568 жылы Ақназар Ноғай ордасына үлкен жорық жасады.
Сөйтіп, ол біртіндеп құлдырап бара жатқан Ноғай ордасының едәуір бөлігін өз қарамағына қаратты, бұл 16 ғасырдың аяғында кең өріс алды. Қазақ халқы осы ноғай руларын өз құрамына қоса отырып қалыптасты.
Ақназар Сарайшық қаласын қайтадан қазақтар қарамағына қосты. Ақназар ханның өлімінен кейін ноғай билеушілері айрылған жерлерін қайтадан қайтарып алуға талпыныс жасап, Қазақ хандығына бірнеше жорық жасады. Алайда, бұл кезде ноғайларға да, қазақтарға да қауіпті жаңа жау – ойраттар (қалмақтар) пайда болды да олардың арасындағы соғыс біраз уақытқа тоқтады. 17 ғасырда ноғай билеушілері өзара қырқысып, халқы күйзеліп жатқанда қалмақтар Жайық бойына орныға бастады. Оларға ноғайлар жалғыз төтеп бере алмай, қазақ билеушілерімен қосылып соғысуға мәжбүр болды. ноғайлар ‘’Есім ханның’’ қол астында соғысты. 17 ғасырдың бас кезінде ноғайлар үшке бөлінді. Олардың екеуі Кубань, Азов, Терек және Еділдің төменгі ағысын мекендеп, үшінші бөлігі Жайықтың шығыс жағын қоныстанды. 20 – 30-жылдары қалмақтар ноғайлардан өзендері арасын тартып алады. Ноғайлардың кей бөлігі оларға тәуелді болып қалды. Кейінірек олар түгелдей Солтүстік Кавказға орын тепті.
Дереккөздер
- "Қазақ энциклопедиясы", 5 том
Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
karym katynastary 15 17 gasyrlar eki halyktyn sayasi zhәne etnikalyk bajlanystary Қazak handygynyn syrtky bajlanystarynda Nogaj ordasy eleuli oryn alady Қazaktar men nogajlar etn zhagynan ote zhakyn Olar burynnan Deshti Қypshakty mekendegen tuystas ru tajpalardan kuraldy Eki el karym katynastary әr kezende әr tүrli sipat aldy 15 gasyrdyn ortasynda kazaktar men nogajlar birge tize kosyp Shajbani urpagy bilegen Әbilhajyr handygyn kulatu үshin sogysty Әbilhajyr handygy kulagan son kazaktardyn kүsheyuinen korykkan nogaj bileushilerinin biri hannyn nemeresi Muhammed Shajbanidi zhaktap shygady da ony Қypshak dalasynyn hany etip koteruge talpynys zhasajdy Bugan zhauap retinde Қazak handygynyn bileushisi Buryndyk han 50 myn әskerimen nogajlar men Muhammed Shajbaniga karsy zhoryk ujymdastyrdy Olardyn arasynda shajkas bolyp Musanyn agasy Horezmidi oltiredi birak shajkasta zheniske nogaj әskeri zhetedi Alajda nogaj bileushileri Muhammed Shajbanidin kүsheyuinen korkyp onyn han boluyna karsy shykty 15 gasyrdyn 80 zhyldary kazaktar men nogajlar Muhammed Shajbaniga karsy Tүrkistan ajmagynda birigip kүresti Nogaj bileushilerin Edige urpaktarynyn biri Hamza bek baskardy Қazak handygynyn tegeurinine shydamagan Muhammed Shajbani Orta Aziyaga ketken son olardyn arasynda ortak maksat bolmaj Қazak nogaj karym katynastarynda endi el men zher үshin kүres oryn alady 16 gasyrdyn basynda Buryndyk han tusyndagy kүreste kazaktar basym tүsip Nogaj ordasynyn astanasy Sarajshyk kalasy Қazak handygynyn kol astyna otti Қasym hannyn Nogaj ordasyna karsy 1519 21 zhyldary zhүrgizgen sogystaryn Қazak handygynyn kuramyna bul eldin kop aumagyn kosty nogajlar Edil ozeninin on zhagalauyna otip boj sagalauga mәzhbүr boldy Nogaj ordasyndagy koptegen ru tajpalar ozderine tuys kazak ru tajpalarymen kosylu maksatynda Қazak handygy zhagyna shykty Birak Қasym han olgen son 1521 zhagdaj kүrt ozgerdi 16 gasyrdyn 20 30 zhyldary nogaj bileushileri kajta kүsh zhinap tak үshin talasyp zhatkan Қazak handygyna karsy sogys zhүrgizip kezinde ajrylgan zherlerinin kobin kajtaryp aldy Osy zhyldary olar kazaktarga karsy kurylgan ozbek mogol odagyna kosylyp Қazak handygynyn әlsireuine үlken әser etti 40 zhyldardagy Қazak nogaj karym katynastary turaly nakty derek zhok Birak zhanama mәlimetter eki el arasy bejbit omir sүrdi degen tuzhyrym zhasauga negiz beredi 50 zhyldary Nogaj ordasyndagy ishki sayasi tartystar men eldegi asharshylyktan 1557 58 nogajlar korshi memleketterge Қyrym Қazak Orta Aziya handyktaryna audy Osy zhagdajdy Қazak handygynyn zhana bileushisi Haknazar han 1551 80 81 utymdy pajdalana bildi Ol Nogaj ordasynyn bileushilerimen bejbit karym katynas ustap otyrsa da auyp kelgen nogajlardy kol astyna alyp Zhajyk oz ne dejingi zherlerdi Қazak handygynyn kuramyna engizdi 1568 zhyly Aknazar Nogaj ordasyna үlken zhoryk zhasady Sojtip ol birtindep kuldyrap bara zhatkan Nogaj ordasynyn edәuir boligin oz karamagyna karatty bul 16 gasyrdyn ayagynda ken oris aldy Қazak halky osy nogaj rularyn oz kuramyna kosa otyryp kalyptasty Aknazar Sarajshyk kalasyn kajtadan kazaktar karamagyna kosty Aknazar hannyn oliminen kejin nogaj bileushileri ajrylgan zherlerin kajtadan kajtaryp aluga talpynys zhasap Қazak handygyna birneshe zhoryk zhasady Alajda bul kezde nogajlarga da kazaktarga da kauipti zhana zhau ojrattar kalmaktar pajda boldy da olardyn arasyndagy sogys biraz uakytka toktady 17 gasyrda nogaj bileushileri ozara kyrkysyp halky kүjzelip zhatkanda kalmaktar Zhajyk bojyna ornyga bastady Olarga nogajlar zhalgyz totep bere almaj kazak bileushilerimen kosylyp sogysuga mәzhbүr boldy nogajlar Esim hannyn kol astynda sogysty 17 gasyrdyn bas kezinde nogajlar үshke bolindi Olardyn ekeui Kuban Azov Terek zhәne Edildin tomengi agysyn mekendep үshinshi boligi Zhajyktyn shygys zhagyn konystandy 20 30 zhyldary kalmaktar nogajlardan ozenderi arasyn tartyp alady Nogajlardyn kej boligi olarga tәueldi bolyp kaldy Kejinirek olar tүgeldej Soltүstik Kavkazga oryn tepti Derekkozder Қazak enciklopediyasy 5 tom Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet