Қадақ

Қадақ. Тіліміздің 10 томдық түсіндірме сөздігінде бұл сөздің мағынасына — екі жүз грамға тең салмақ өлшемі деген анықтама берілген. «қоржынның бір басындағы 5—6 қадақ кепкен ерікті үлестіріп бердім» (Б. Момышұлы, Шығ.). Қазақ тілінен басқа бұл тұлғалас әрі мағыналас сөзді — қырғыздарда — кадак (К. Юд. КРС, 1965, 313), түрікмендерде — гадак (Рус.-туркм., 1956, 823), өзбектерде — қадоқ (Уз.-рус. сл., 1959) тұлғаларында кездестіреміз де, ал мағынасына келгенде түрліше түсінік аламыз.

Қырғыз, өзбек тілінде тек «фунт» деген түсінік берілген де, қазақ, түрікмен тілдерінде бұған қоса, мұндай салмақ өлшемі — 409,5 грамға теңдігін және бурынғы орыс өлшемі екенін көрсеткен. Фунттың 409,5 грамға, ал қадақтың 200 грамға тең болуы таңдандырмаса керек. Өйткені фунттың алғаш шыққан тегі — латынның «салмақ», «ауырлық» мағынасында қолданған «pondus» сөзі. Осы сөз Еуропа елдеріне тарағанда «бір фунт» деген еөз түрліше өлшем ұғымына ие болған (ағылшындарда — 453,6 грамға, орыстарда — 409,5 грамға тең болса, аптекалар өлшемінде — 373,2 грамм. (СЭС, М., 1985, 1431).

Осындай есептерден де екі тілдік сөздіктерде «фунттың» аудармасын «қадак» деп түсіндіру шартты түрде алынған деу жөн.

Тіліміздегі «қадақ» сезі ертедегі түркі жазба ескерткіштерінде де «қадаһ» тұлғасында кездеседі. Бірақ түркі тілдеріне меншікті сөз емес, араб тілінен ауысқандығы белгіленген. Алайда, кейбір түркі тілдеріне етене болып, сіңіп кеткен. «Қадаһ» сөзінің араб тіліндегі мағынасы — сопақша келген метал ыдыс (кубок), тостаған (чаша) (ДТС, 401).

Біздің ойымызша, қазақ арасына жайылған қадақ өлшемі арабтардын, осы сөзімен байланысты болса керек те, ал салмақ жағы сол ыдыс ішіне сиған затпен өлшенген деуге болады. Демек, ыдыс ішіне 200 грамм зат сыйса, ол бір қадақ болып қалыптасқан.

Дереккөздер

1. Бес жүз бес сөз.— Алматы: Рауан, 1994 жыл. ISBN 5-625-02459-6