Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Шатыргүлділер сабы (лат. Apiales) — гүлді өсімдіктер класының сабы, сабқа 7 тұқымдасқа кіретін 3 мыңнан аса түр (300 туыс) жатады. Бұрынғы одақтас республикалардың флорасында 800-дей түрі, ал Қазақстанда флорасында 230 түрі кездеседі.
| Шатыргүлділер | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| ||||||||||
| Тұқымдастары | ||||||||||
Олар жер шарының барлық жерінде, негізінен солтүстік ендіктің қоңыржай жөне құрғақ климатты зоналарында, сонымен бірге тропикалық елдердің тауларыңда кеңінен таралған. Көптеген алқаптарда, өсімдіктер қауымдастығының негізгі компоненттері болып табылады, әсіресе климаты кұрғақ аудандарда. Өмірлік формалары: негізінен көпжылдық шөптесін өсімдіктер, сиректеу бұталар немесе жартылай бұталар. Сабағының іші қуыс, биіктігі 4 м, ал диаметрі 6 см дейін барады. Жапырақтары көп жағдайда кезектесіп орналасады, жапырақ қынапшасы және тілімделген тақтасы болады. Гүлшоғыры күрделі шатыр, сиректеу қара-пайым шатыр, немесе шоқпарбас түрінде болады. Гүлдері актиноморфты немесе бір гүлшоғының деңгейінде аздап зигоморфгы, 5 мүшелі. Тостағанша жапырақшалары редукцияға ұшыраған және 5 тіс немесе көмкерме түрінде болады. Күлтесі үстіңгі жағыңда аздаған ойығы бар 5 жеке жапырақшалардан тұрады. Аталығының саны 5, олардың жіпшелері аталықтың ішкі шеңберінен түзілетін нектарниктің дискісіне бекініп тұрады. Гинецейі ценокарпты, 2 жеміс жапырақшасынан тұрады, гүлтүйіні төменгі 2 үялы. Гүлінің формуласы мынадай. Осы үлкен және кең таралған тұқымдастың туыстарының барлығы бір-біріне өте жақын. Ол бұлардың сыртқы ұқсастығынан, әсіресе вегетативтік органдарының құрылысынан айқын байқалады. Тұқымдастың классификациясын жасағанда жөне анықтағанда, жемісінің құрылысы ең маңызды рөл атқарады. Жемісі пісіп жетілген кезде, екі ашылмайтын (қақырамайтын), бір дәнді жартылай жеміске бөлінеді. Мүндай жемісті тұқымша деп атайды, ол екіге бөлінген карпофораның басында ілініп тұрады . Тұқымшаның сыртыңда 5 тікесінен орналасқан қабырғалары болады. Жеміс қапта оларға, бес өткізгіш шоғы сәйкес келеді. Бұл алғашқы қабырғалар. Олар барлақ түрлерде айқын байқалмайды. Қабырғаларының арасында бороздкалары орналасады, олардың арасында май жолдары болады. Кейде бороздкалардың орнына, екінші реттік қабырғалары пайда болады. Олар алғашқы қабырғалардан, жеміс қаптарында өткізгіш шоқтарының болмаумен оңай ажыратылады. Май жолдары тұқымша жағыңда да болады. Бірақ ол әдетте, жемістің қақырайтын жағынан басталады. Жемістің қақырайтын жағындағы бөлігіндегі, дәннің эңдоспермінің үсті жалпақ немесе дөңес, орақ тәрізді немесе ойыс болуы мүмкін. Бұл жемістің көлденен кесіңдісінен жақсы байқалады. Көптеген түрлері ертеден овощтық, жем шөптік және қош иісті өсімдіктер ретінде өсіріледі. Олардың кейбіреуле-ріңде, организмге қатты әсер ететін, улы алколоидтар болады. Олар мал шаруашылығына үнемі қауып туғызады.
Сәбіз туысы
Сәбіз туысы. Сәбіздің 60-тай түрі бар. Көпжыддық, 2-жыддық және 1-жылдық шөптесін өсімдік. Еуропада, алдынғы Азияда (Жерорта теңізі облысы), Африкада, Австралияда, Жаңа Зеландияда, солтүстік жөне оңтүстік Америкада кеңінен таралған. БОР-дың флорасыңда жабайы сөбіз деген бір ғана түр кездеседі. БОР территориясында ол Запорожьеге дейін барады. Тамаққа пайдаланатын сорттарының ұзын, сиректеу қысқа, ашық сары немесе қызғыш-сары түсті тамыржемістері болады. Малға беретін сорттарының тамыр жемістерінің түсі ақ немесе ақшыл-сары болып келеді және салмағы 2 кг-ға дейін барады. Одан басқа сөбіз, витамин өндірісінде, аса қажетті шикізат болып табылады. Тамыржемісінде каротин (провитамин А) және С, В, В2 дәрумендері жиналады.
Петрушка туысы
Оның 6-түрі бар. БОР-ның флорасында, оның ішінде Қазақстанда да көдімгі петрушка деген жалғыз түр бар. Табиғи жагдайда дүниежүзінің барлық құрылықтарында кездеседі; БОР-дың территориясының арктикалық және субарктикалық аудандарынан басқа жерлердің барлығында өседі. Тамырлары мен жапырақтары үшін отырғызады.
Боршевик туысы
Дүниежүзі бойынша 70-тей түрі бар, БОР-дың флорасыңда 36 түрі, ал Қазақстанда 2 түрі кездеседі. Табиғи жағдайда қоңыржай климатты облыстарда және Европаның, Азияның, Африканың, солтүстік Американың тауларында өседі. Мал азығы ретіңде перспективті өсімдік, көп мөлшерде көк балауса береді. БОР-дың көптеген жерлерінде себіледі, кейбір түрлері улы өсімдіктердің қатарына жатады.
Сібір борщевигі (борщевик сибирский) — биіктігі 1 м-ден асатын өсімдік, жапырақтары үлкен қауырсынды тілімделген болып келеді. Кәдімгі борщевик (борщевик обыкновенный) — биіктігі 1 м-ге дейін баратын көпжыддық шөптесін өсімдік. Жапырағы үш-құлақ болып келеді және улы өсімдіктердің қатарына жатады.
Утамыр туысы
Утамыр туысы (вех). Бұл туыстың 20-дай түрі бар, олар негізінен солтүстік Америкадан кеңінен таралған өсімдіктер. БОР-дың флорасында кәдімгі утамыр (вех ядовитый) деген жалғыз түрі бар, ол сабағының биіктігі 50—80 (150) см жететін, жоғарғы жағы бұтақтанып келетін өсімдік. Жапырақтары 2 рет қауырсыңды тілімделген, үзын сағақты болады, тамырсабағы жекелеген камераларға бөлінген, улы алколоидтар жинайды (цику-тотоксин, цикутин). Осы өсімдіктен ауылшаруашылық жануарларының улануы жиі кездесіп отырады.
Дереккөздер
 | Бұл — мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет. |
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Shatyrgүldiler saby lat Apiales gүldi osimdikter klasynyn saby sabka 7 tukymdaska kiretin 3 mynnan asa tүr 300 tuys zhatady Buryngy odaktas respublikalardyn florasynda 800 dej tүri al Қazakstanda florasynda 230 tүri kezdesedi ShatyrgүldilerDүniesi ӨsimdikterBolimi Gүldi osimdikterTaby Қos zharnaktylar unranked AsteridsSaby ApialesTukymdastaryApiaceae Olar zher sharynyn barlyk zherinde negizinen soltүstik endiktin konyrzhaj zhone kurgak klimatty zonalarynda sonymen birge tropikalyk elderdin taularynda keninen taralgan Koptegen alkaptarda osimdikter kauymdastygynyn negizgi komponentteri bolyp tabylady әsirese klimaty kurgak audandarda Өmirlik formalary negizinen kopzhyldyk shoptesin osimdikter sirekteu butalar nemese zhartylaj butalar Sabagynyn ishi kuys biiktigi 4 m al diametri 6 sm dejin barady Zhapyraktary kop zhagdajda kezektesip ornalasady zhapyrak kynapshasy zhәne tilimdelgen taktasy bolady Gүlshogyry kүrdeli shatyr sirekteu kara pajym shatyr nemese shokparbas tүrinde bolady Gүlderi aktinomorfty nemese bir gүlshogynyn dengejinde azdap zigomorfgy 5 mүsheli Tostagansha zhapyrakshalary redukciyaga ushyragan zhәne 5 tis nemese komkerme tүrinde bolady Kүltesi үstingi zhagynda azdagan ojygy bar 5 zheke zhapyrakshalardan turady Atalygynyn sany 5 olardyn zhipsheleri atalyktyn ishki shenberinen tүziletin nektarniktin diskisine bekinip turady Gineceji cenokarpty 2 zhemis zhapyrakshasynan turady gүltүjini tomengi 2 үyaly Gүlinin formulasy mynadaj Osy үlken zhәne ken taralgan tukymdastyn tuystarynyn barlygy bir birine ote zhakyn Ol bulardyn syrtky uksastygynan әsirese vegetativtik organdarynyn kurylysynan ajkyn bajkalady Tukymdastyn klassifikaciyasyn zhasaganda zhone anyktaganda zhemisinin kurylysy en manyzdy rol atkarady Zhemisi pisip zhetilgen kezde eki ashylmajtyn kakyramajtyn bir dәndi zhartylaj zhemiske bolinedi Mүndaj zhemisti tukymsha dep atajdy ol ekige bolingen karpoforanyn basynda ilinip turady Tukymshanyn syrtynda 5 tikesinen ornalaskan kabyrgalary bolady Zhemis kapta olarga bes otkizgish shogy sәjkes keledi Bul algashky kabyrgalar Olar barlak tүrlerde ajkyn bajkalmajdy Қabyrgalarynyn arasynda borozdkalary ornalasady olardyn arasynda maj zholdary bolady Kejde borozdkalardyn ornyna ekinshi rettik kabyrgalary pajda bolady Olar algashky kabyrgalardan zhemis kaptarynda otkizgish shoktarynyn bolmaumen onaj azhyratylady Maj zholdary tukymsha zhagynda da bolady Birak ol әdette zhemistin kakyrajtyn zhagynan bastalady Zhemistin kakyrajtyn zhagyndagy boligindegi dәnnin endosperminin үsti zhalpak nemese dones orak tәrizdi nemese ojys boluy mүmkin Bul zhemistin koldenen kesindisinen zhaksy bajkalady Koptegen tүrleri erteden ovoshtyk zhem shoptik zhәne kosh iisti osimdikter retinde osiriledi Olardyn kejbireule rinde organizmge katty әser etetin uly alkoloidtar bolady Olar mal sharuashylygyna үnemi kauyp tugyzady Sәbiz tuysySәbiz tuysy Sәbizdin 60 taj tүri bar Kopzhyddyk 2 zhyddyk zhәne 1 zhyldyk shoptesin osimdik Europada aldyngy Aziyada Zherorta tenizi oblysy Afrikada Avstraliyada Zhana Zelandiyada soltүstik zhone ontүstik Amerikada keninen taralgan BOR dyn florasynda zhabajy sobiz degen bir gana tүr kezdesedi BOR territoriyasynda ol Zaporozhege dejin barady Tamakka pajdalanatyn sorttarynyn uzyn sirekteu kyska ashyk sary nemese kyzgysh sary tүsti tamyrzhemisteri bolady Malga beretin sorttarynyn tamyr zhemisterinin tүsi ak nemese akshyl sary bolyp keledi zhәne salmagy 2 kg ga dejin barady Odan baska sobiz vitamin ondirisinde asa kazhetti shikizat bolyp tabylady Tamyrzhemisinde karotin provitamin A zhәne S V V2 dәrumenderi zhinalady Petrushka tuysyOnyn 6 tүri bar BOR nyn florasynda onyn ishinde Қazakstanda da kodimgi petrushka degen zhalgyz tүr bar Tabigi zhagdajda dүniezhүzinin barlyk kurylyktarynda kezdesedi BOR dyn territoriyasynyn arktikalyk zhәne subarktikalyk audandarynan baska zherlerdin barlygynda osedi Tamyrlary men zhapyraktary үshin otyrgyzady Borshevik tuysyDүniezhүzi bojynsha 70 tej tүri bar BOR dyn florasynda 36 tүri al Қazakstanda 2 tүri kezdesedi Tabigi zhagdajda konyrzhaj klimatty oblystarda zhәne Evropanyn Aziyanyn Afrikanyn soltүstik Amerikanyn taularynda osedi Mal azygy retinde perspektivti osimdik kop molsherde kok balausa beredi BOR dyn koptegen zherlerinde sebiledi kejbir tүrleri uly osimdikterdin kataryna zhatady Sibir borshevigi borshevik sibirskij biiktigi 1 m den asatyn osimdik zhapyraktary үlken kauyrsyndy tilimdelgen bolyp keledi Kәdimgi borshevik borshevik obyknovennyj biiktigi 1 m ge dejin baratyn kopzhyddyk shoptesin osimdik Zhapyragy үsh kulak bolyp keledi zhәne uly osimdikterdin kataryna zhatady Utamyr tuysyUtamyr tuysy veh Bul tuystyn 20 daj tүri bar olar negizinen soltүstik Amerikadan keninen taralgan osimdikter BOR dyn florasynda kәdimgi utamyr veh yadovityj degen zhalgyz tүri bar ol sabagynyn biiktigi 50 80 150 sm zhetetin zhogargy zhagy butaktanyp keletin osimdik Zhapyraktary 2 ret kauyrsyndy tilimdelgen үzyn sagakty bolady tamyrsabagy zhekelegen kameralarga bolingen uly alkoloidtar zhinajdy ciku totoksin cikutin Osy osimdikten auylsharuashylyk zhanuarlarynyn ulanuy zhii kezdesip otyrady DerekkozderBul makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz Bul eskertudi dәldep auystyru kazhet Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet