Шарын шатқалы

Шарын шатқалы, Шарын каньоны – Шарын өзенін 154 шақырым бойлай жатқан табиғи нысан.

Шарын шатқалы
Сипаттамасы
Тереңдігі	150—300 м
Ұзындығы	154 км
Орналасуы
43°21′23″ с. е. 79°04′45″ ш. б. / 43.35639° с. е. 79.07917° ш. б. / 43.35639; 79.07917 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 43°21′23″ с. е. 79°04′45″ ш. б. / 43.35639° с. е. 79.07917° ш. б. / 43.35639; 79.07917 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Ел	Қазақстан
Аймақ	Алматы облысы
Шарын шатқалы
Шарын шатқалы
Шарын шатқалы Ортаққорда

Географиялық орны

Шатқал Алматы қаласынан 195 км-дей шығысқа қарай орналасқан. Шарын өзенінің барлық нысандары 2004 жылдың 23 cәуірінде құрылған Шарын мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің құрамына кіреді.

Сипаты

Шатқал Шарын өзені бойымен солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа қарай 154 км созылып жатыр. Бұл аймақтың рельефі әртүрлі. Шарын өзеніне Теріскей және Күнгей Алатау жоталарының солтүстік баурайынан бастау алатын көптеген өзен сулары қосылып, суы мол өзенге айналады да, Жалаңаш ойпаты мен Торайғыр тауын шығысынан қақ жара өтіп орасан зор шатқал жасайды.

Шатқалдар

Ақтоғай шатқалы

"Ақтоғай" (Белый лес) шатқалы – трапеция пішінді, ені 3 шақырымға, тереңдігі 200-ден 300 метрге дейін жетеді.

Көртоғай шатқалы

Торайғыр жотасының шығыс бөлігінде Шарын өзені "Көртоғай" деп аталатын терең әрі тар шатқал жасайды. Бұл шатқалдағы көпшілікке кең танымал болған нысан – «Қорғандар алқабы». Жауын мен қар суының шаюы мен желдің әсерінен пайда болған сарғыш-қызғылт құз жартастар бірегей форма құрып, кімді болса да ертегідегідей ескерткіш әлеміне – сарайлар мен мұнараларға, минареттерге алып келеді. Шатқал дәл осы қазіргі бейнесін шамамен жарты миллион жыл бұрын иеленген. Шатқал тереңдігі 100 метрге жетеді.

Ұзынбұлақ алқабы шатқалдары

Қату тауының оңтүстігінде орналасқан Ұзынбұлақ алқабы да («Қазақ үйлер алқабы», «Сары шатқал») табиғаттың жауһары, аса әсем табиғат туындысы. Желдің мүжуі мен жауын-қар суларының шаюы сап-сары шөгінді тау жыныстарынан таңғажайып архитектуралық пішіндерді - қатар тізілген киіз үйді еске түсіретін бейнелер жасаған. Көптеген тілімделген жыра, аңғарлар мен сайлар қалың әрі ретсіз шағын шатқалдар тізбегін құрайды. Шатқалдан алғашқы қауым адамдарының тұрақтары мен құрал-саймандары, жалаңаштанған жыныстардан Юрск кезеңіне жататын тасқа айналған жануарлар мен өсімдіктер табылған.

Аралық шатқал

Тағы бір шағын шатқал «Қорғандар алқабы» мен Темірлік өзенінің оң жағындағы саласы арасында орналасқан. Ол «Қорғандар алқабының» кішкентай көшірмесі сияқты. Негізгі айырмашылығы сан алуан мұнаралары мен бағана тіреуіштері және Пасха аралы мүсінін еске түсіретін мұнараларымен ерекшеленеді.

Темірлік шатқалдары

Темірлік өзені Шарынның ең ірі әрі соңғы саласы болып саналады. Шарын өзені сияқты Темірлік те ұзындығы шамалас болып келетін өз алдына дербес үш шатқалға бөлінеді.

• Бірінші шатқал Темірлік өзені бастау алатын Кетпен жотасының тау етегіне шығар жердегі алқапта, 11 шақырымдай ұзындыққа созылып жатыр. Ол құзды қатты тау жыныстарынан пайда болған, ені 200 метрге жетеді, тереңдігі 100 метр шамасында. Шатқал етегінде өзенді бойлай соғды шетені тоғайы өседі.
• Шатқалдың ортаңғы бөлігі кең болып келген, оның ені шамамен 1,5 шақырымды, тереңдігі 160 метрді құрайды. Ұзындығы 11 шақырымға созылып жатыр. Таңқаларлығы сол, шатқалдың осы бөлігі басқа жерлерінен ғажайыптығымен ерекшеленеді. Жағаны бойлай өскен көптеген ағаштар мен бұталардың қара көлеңкесімен өзен суы бірқалыпты жап-жасыл әсем жағалауды бойлай ағады. Жартылай қуаң дала ыстығындағы нағыз оазис. Онан ары қарай өзен суы ағаш пен бұталар көлеңкесінен атыла шығып, жабайы жылқылар үйірі жайылып жатқан құзды шатқал арқылы қайтадан кең шатқалды кеңістікке шығады. Осыдан кейін шатқалдың ең қызықты бөлігі басталады. Миллиондаған жылдар бойы шөгінді тау жыныстарының тас-талқанын шығара қарқындай аққан өзен суы терең әрі тар арна жасаған. Жасалынған рельеф пішіні «Қорғандар алқабын» еске түсіреді. Шарын өзенінің басқа нысандарына қарағанда шатқалдың дәл осы бөлігінің зор артықшылығы сан алуан өсімдіктер әлемінен қалың жап-жасыл орман тоғайының өсіп, шатқал түбінде жайлы микроклимат жасап тұруында.
• Шарын өзенінің төменгі ағысындағы жазық алқабта шетен шоқ тоғайының болуы да ерекше тартымды. Бұл жер "Сарытоғай" деп аталады. Тоғайда 2 млн жылдан бері өз түрін сақтаған, плиоцена дәуірінен бері өсетін бірегей ағаш – соғды шетені өседі. Тоғайда кәрі ағаштар кездеседі. Кейбірінің діңі 10 адамның құшағына зорға сияды. Сонымен қатар мұнда жапырақтарының пішіні мен мөлшеріне байланысты аталатын тоғайлық түрлі жапырақты шетен ағашы өседі. Арнаны жиектей адам өте алмайтын ну тоғайда жапырағы салбыраған тал, жиде мен бүрген өседі.

Кең аңғарлы "Ақтоғай" шатқалынан "Сарытоғай" шатқалына дейінгі терең әрі айналмалы жер Шарын шатқалының негізгі бөлігін құрайды.

Шарын шатқалындағы геологиялық факторлар қатарының арқасында бүгінгі күндері жойылып кеткен көне флора мен фаунаның қалдықтары, тік, құлама жарларынан тасқа айналған сүйектердің мол шоғыры (мастодонт – көне заманда өмір сүрген піл тектес хайуан, пілдер, мүйізтұмсықтар, стенон жылқылары, қорқау қасқыр, т.б) табылған.

Суреттер галереясы

• Шарын шатқалын бойлай орналасқан жол
• Қорғандар жазығы
• Шарын шатқалы жартастары
• Шөгінді жыныстар жартастары
• Шөгінді жыныс белдеулері
• Шатқалдың үстіңгі жағынан көрінісі

Шарын шатқалы панорамасы

Дереккөздер

1. АТАМЕКЕН: Географиялық энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: "Қазақ энциклопедиясы", 2011. - 648 бет. ISBN 9965-893-70-5