Хакас аспаптары

Хакас аспаптары. Хакастың астанасы Абаканға таяу жердегі Минусинск қаласында 1887 жылы негізін қалаған аса бай музей жұмыс істейді. Музейде хакастың және туваның музыкалық аспаптары сақтаулы. Хакастың, музыкалық аспаптарының өзіндік ерекшеліктері көп. Олардьің ішінде халық арасына неғұрлым кең тараған көне аспап чатханның орны ерекше. Чатхан туваның чадаганы, тофалардың чатыганы және қазақтың жетігені тәрізді аспап. Мұндай аспаптар Моңғолияда, Кореяда, Жапонияда, Вьетнамда, сондай-ақ Азияның басқа да кептеген елдерінде бар. Хакасша «чат» деген сөз — жату дегенді білдіреді. Бұлай аталу себебі оны көлденеңінен сұлатып жатқызып қойып ойнайтындығынан болу керек. Өткен жүз жылдықтардағы этнографтар көп ішекті бұл аспапты «жатқызылған арфа» деп те атаған. Чатханның ерекшелік сипаты мынадай: оның сыртқы түрі төңкерілген астауға ұқсас, бет жағына 5-тен 8-ге дейін ішек тағылады; ішектердің тиегі етіп асықты пайдаланады, осы асықтарды жылжыту арқылы аспапты күйге келтіреді. Аспаптың бұрауы орындалатын ән мен батырлар жыры әуенінің дыбыс қатарына орайласып отырған. Ойнау кезінде оң қолдың саусақтарымен ішектерді тартып отырады, ал сол қолдың саусағымен ішектің тиек сыртында қалған дыбыстамайтын жағын қысады да сәл тербеліске келтіреді, соның нәтижесінде дауыс әуені сазды естіледі. Чатханның көлемі әр түрлі болып келеді:

• жалпы ұзындығы —100—122 см,
• шанағының ені—11 см.

Бұл күнде едәуір жетілдіріліп қайта жасалған чатхан металл құлақтармен жабдықталған, ішек саны 12-ге жеткізілген, бұрауы тұрақты және хроматикалық диапазоны — октава.

Аңшылардың қолынан көп кездестіруге болатын үрлеп тартылатын аспап — пыргы, оны маралдарды алдап шақыру үшін қолданады. Аңшылар сондай-ақ, өздерінің тайгадан қайтып оралып келе жатқандарын пыргының даусымен хабарлайтын болған. Дыбыс шығару үшін олар конус түтіктегі ойықтың тар саңлауын жымырылған еріннің бір шетіне тақайды, сөйтеді де ішке ауа тартады. Аспаптың даусы ащы және ол еркек маралдың даусына ұқсап шығады. Пыргы былайша жасалады: екі жарты ағаш түтікті біріктіріп сыртынан қайыңның жапырағымен орайды, содан соң малдың ішегіне кигізеді немесе екі жарты түтіктің біріктірілген жерін ағаш шәйірімен майлайды. Сонда түтіктен ауа сыртқа шықпайтын болады. Ойнау ойықтары мүлде болмайды. Пыргының шамамен алғанда көлемі мынадай:

• ұзындығы — 50-75 см,
• түтіктің жуан ұшының диаметрі — 45 см,
• жіңішке ұшының диаметрі — 6 мм.

Дауыс еліктеткіш үрлеп тартылатын аспап сымысха қайыңның екі жалпақ қабығынан тұрады, бұл екі қабықтың арасына қайыңның жасыл жапырағын салады. Үрлеген кезде іштегі жапырақтың қозғалуынан дыбыс пайда болады. Орындаушылар лақтың даусына салады. Сымысхе алтайдың сыбыскысына, тубаның эдискиіне ұқсайды. Көлемі — 30-40 мм.

Хакас халқында екі ішекті шертіп ойналатын хомыс деген аспап бар. Оның сопақша келген ағаш шанағы қойдың немесе бұғының терісімен қапталады. Ішегі жылқының қылы, перне тағылмайды. Хомыстың құрылысындағы бір ерекшелік, дауыс шығарылатын саңлаулар шанақ қапталған теріні тіліп жасалынбайды, шанақтың түбінен тесіп жасалынады. Аңшылықтан олжалы оралу үшін хакастар әрқашан хомысшыны аң аулауға өздерімен бірге ертіп шығатын болған. Сондай-ақ олар хомыстың даусы жолдағы жын-шайтанды қуады деп сенген.

Бұл аспапты кейде қияқпен ойнайды, ондайда оны ыых деп атайды. Міне, осы себепті хакастардың өздері осы екі аспапты бір-бірінен бөліп атай алмайды, бар болғаны дыбыс шығару амалындағы өзгешілігінен ғана ажыратады. Алғашқы жағдайда ішекті қолмен тартып дыбыс шығарса, екінші жағдайда дыбыс қияқтың көмегімен алынады. Аспаптың көлемі шамамен 72-86 см, шанағының ұзындығы— 31-35 см, шанағының ені—15-18 см.

Хакас облыстық өлкетану музейінде қайта жасап жетілдірілген хомыс сақтаулы. Оның өзінен бұрынғы хомыстардан айырмашылығы, жылқы қылынан тағылатын екі не үш ішектің орнына төрт темір ішек тағылған. Мойнындағы пернелері хроматикалық тәртіппен орналастырылған. Басында механикалық құлақ бар. Шанағының беткі қақпағы тақтайдан жасалған.

Хомыс— алтайдың топшуур, қазақтың шертер, тофалардың — чарты кобус, шорцтардың — шерген, лықтардың — дошпулур деп аталатын аспаптарына өте ұқсас.

Бақсылар негізінен ұрып ойналатын аспаптар — туур (даңғыра) мен орбаны (таяқша) қолданған. Туурдың бір жағын терімен қаптаған, ал екінші жағына темір сылдырмақтар, қоңыраулар ілінген. Алтайлықтар нақ осындай аспапты тунур тувалықтар — дунгур деп атайды. Орбаға шүберек және темір сақина ілген, олармен әдетте туурды соққылаған. Мұндай таяқшаны тувалықтар орба, алтайлықтар — орбо, қазақтар — асатаяқ, якуттар — былаайах деп атайды. Орбаны ағаштан, бұғының немесе тауешкінің мүйізінен жасаған.

Өздері хобрах деп атайтын қамыстың сабағынан хакастар ысқырғышы бар аспап жасайды. Оның «хобрах» деп аталуы сол қамыстың атына байланысты. Бұл аспап алтайлықтардың ойығы жоқ шоорына ұқсас. Саусақпен тек түтіктің төменгі тесігін ғана жабады. Түтіктің өзі малдың ішегіне өткізіледі. Көлемі: жалпы ұзындығы—70-80 см, түтіктің бір ұшының диаметрі —5 см, екінші ұшының диаметрі —3,5 см.

Хакастарда қаздың қауырсынынан жасалған, үрлеп тартатын тамаша бір аспап болған. Қауырсынның бүйірін тіліп, тілше шығарған, айырмашылығы тілше басқа жаққа қаратылған. Тілшені ауызға тақамаған, тек қауырсынның ұшынан ғана ұстаған. Қауырсын түтігін үрлеген шақта тілше қозғалысқа келеді де дыбыс пайда болады. Бізге бұл аспаптың аты сыгырткыш екенін айтты. Оның көлемі: диаметрі — 3-4 мм, ұзындығы — 4-5 см.

Тілшелі аспап темір хомыс Хакасияда сирек кездеседі. Бұл арада айта кетерлік жайт: «хомыс» деп тек шертпелі аспаптарды ғана емес, сондай-ақ тілшелі аспаптарды да айтады. Оларды бір-бірінен айыру үшін темір деген сөзді қосақтайды екен, ал тілшелі аспап темірден жасалынатын көрінеді. Қырғыздарда да нақ осындай. Олар да шертпелі аспапты — комуз, ал тілшелі аспапты — темір комуз дейді. Ал егер аспап ағаштан жасалса, қырғыздар оны — жыгач комуз деп атайды. Жыгач комуздың құрылысы туваның шелер комузына ұқсас, оның екі жағынан жіп тағып қояды. Жіпті тартқылағанда тілше қозғалысқа келеді де содан барып дыбыс пайда болады. Жыгач комуздан, сондай-ақ шелер комуздан дыбыс шығарту тілшесі саусақпен қозғалысқа келтірілетін темір комузбен демир хомысқа қарағанда қиынырақ.

Дереккөздер

1. Мәдениеттану негіздері: Окулық. - Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8