Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Тянь-Шань қоңыр аюы (лат. Ursus arctos isabellinus) – жыртқыштар отряды, аюлар тұқымдасына жататын қоңыр аюдың бір түр тармағы.
| Тянь-Шань қоңыр аюы | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||||
 () | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
| Ursus arctos isabellinus Horsfield, 1826 |
Тянь-Шань мен Памир тауларында таралған. Қазір Өгем, , Қоржынтау, Кетпен, Талас, Іле, Күнгей, Теріскей, Жетісу (Жоңғар) Алатауларында кездеседі. Тянь-Шань қоңыр аюының аталығы (матай) аналығынан (кірекей) ірі болады. Аталығының дене ұзындығы 2,55 м, бойының биіктігі 1,35 м, салмағы 600 кг-дай. Негізінен құрлықта тіршілік етеді, суда жақсы жүзеді, ағашқа да өрмелей алады. Үш жаста жыныстық жағынан жетіледі. Аналығы өздері жасаған апанында екі жылда бір рет балалайды. Мамыр – маусымда ұйығып, қаңтар – ақпан айларында аналығы екі қонжық табады. Оларды төрт айдай емізеді. Қонжықтары аналарымен бір жылдай бірге жүреді. Қазанның ортасынан сәуірдің ортасына дейін қысқы ұйқыға кетеді. Қалған уақытта белсенді тіршілік етеді. Негізінен шөптесін өсімдіктермен, сирек жәндіктермен, майда сүтқоректілермен қоректенеді, кейде өлекселерді де жейді. Қонжықтары үшін қасқырлар мен барыстар өте қауіпті. Саны жылдан-жылға азаюда. Балтық бойы елдерінде оларды аулауға тыйым салынған. Қолға тез үйреніп, цирктерде түрлі ойындар көрсетуге пайдаланылады. Дүние жүзінің көптеген елдерінде зоол. парктерде ұсталып, жақсы көбейеді. Қазақстанда Алматы хайуанаттар паркінде Тянь-Шань қоңыр аюының 3 басы бар. Ақсу-Жабағылы, Алматы қорықтарында, Лепсі, Тоқты қорықшаларында қорғалады. Саны өте аз, қорғауға алынып, Қазақстанның “Қызыл кітабына” енгізілген.
Статус
III-ші санат. Ареалы мен саны қысқаруда. Қырғызстан, Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан Қызыл кітаптарына енгізілген.
Генофондысын сақтау үшін таксонның маңызы
Тянь-Шань аюы Қазақстанда таралған қоныр аюдың екі түршесінің, ал ТМД елдеріндегі 7 түршесінің бірі.
Таралуы
Бұл түршенің таралу аймағы Орталық Азияның – Тянь-Шань, Памир-Алтай, Гиндукуш, Батыс Гималай тауларын қамтиды. Қазақстанда түршенің таралуының солтүстік бөлігін қамтиды. Мұнда ол Жоңғар Алатауында, Тоқсандай жотасында, Қояндытауда, Алтынемелде, Қайқанда және Тянь-Шань жотасында – Кетпен, Теріскей, Күнгей, Іле, Қырғыз және Талас Алатауларында, Өгем жотасында, Қоржынтауда таралған. XX-ғасырдың орта шенінде Қаратауда (Сырдариялық) жойылып кеткен.
Мекендейтін жерлері
Таудағы қылқанды және жапырақты ормандар, әртүрлі ағаштар мен бұталар өскен жерлер, субальпі және Альпі белдеулері, құздар мен тасты жерлер.
Саны
ХІХ-XX-шы ғасырдың басында Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань тауында едәуір болатын, одан кейін оның барлық қоныстарда саны азайып кетті. XX ғ. 70-шы жылдары Жоңғар Алатауында 300-дей, Тянь-Шань тауының Қазақстандық бөлігінде 200 (оның 20-25-і Алматы қорығында, 65-70-і Ақсу-Жабағылы қорығында) аю тіршілік етті. XX-ғасырдың аяғында Ақсу-Жабағылы қорығын 50-ге жуық аю мекендеген. Қазіргі таңда оның популяциясы барлық мекендерінде азайып келеді.
Негізгі шектеуші факторлар
Браконьерлік. Өрттің және кесудің нәтижесінде ормандар көлемінің азаюуы, оны мазалау факторы.
Биологиялық ерекшеліктері
Таудың альпі, суальпі, орман белдеулерінде маусымдық қоныс аударады.Қорегі-әр-түрлі өсімдіктер, жеміс-жидектер, сирегірек жануарлар. 5-7 айға созылатын қысқы ұйқыға кетеді. Үңгірлеріне қазан-қараша айларында жатады, одан наурыз-сәуір айларында шығады. Күйлеуі мамыр-маусым айларында, 1-3 жиірек 2 қонжықтары қаңтар-ақпан (үңгірде) айларында туады. Аналықтары араларына жыл салып туады. Қонжықтары бірінші жылы аналарымен бір үңгірде қыстады, сонан кейін көктемде (күйлеуге түсерде) олар бөлінеді.
Қолда өсіру
Хайуанаттар парктерінде ұсталады және жақсы көбейеді.
Қабылданған қорғау шаралары
СИТЕС-шің 1-ші қосымшасына енгізілген. Ақсу-Жабағылы мен Алматы қорықтарында, Іле-Алатау, Сайрам-Өгем ұлттық парктерінде және бірқатар қорықшаларда қорғалады.
Қорғауды керек ететін шаралар
Ерекше қорғалатын территориялар, әсіресе Жоңғар Алатауында, ұйымдастыру, ормандарды сақтау, браконьерлермен күресу керек.
Зерттеу үшін ұсыныстар
Тянь-Шань қоңыр аюының таралу аймақтарында оның қазіргі жағдайын тексеру қажет.
Дереккөздер
- «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том
- 1. Грачев, 1981; 2. Шнитников, 1936; 3. Огнев, 1940; 4. Грачев, Федосенко, 1977; 5. Грачев, 1982; 6. Жиряков, 1980; 7. Колбинцев, 2004.
| Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет. |
 | Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз. |
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Tyan Shan konyr ayuy lat Ursus arctos isabellinus zhyrtkyshtar otryady ayular tukymdasyna zhatatyn konyr ayudyn bir tүr tarmagy Tyan Shan konyr ayuy Dүniesi ZhanuarlarZhamagaty HordalylarTaby SүtkorektilerSaby ZhyrtkyshtarTukymdasy AyularTegi AyularTүri U arctosKishi tүri U a isabellinusUrsus arctos isabellinus Horsfield 1826 Tyan Shan men Pamir taularynda taralgan Қazir Өgem Қorzhyntau Ketpen Talas Ile Kүngej Teriskej Zhetisu Zhongar Alataularynda kezdesedi Tyan Shan konyr ayuynyn atalygy mataj analygynan kirekej iri bolady Atalygynyn dene uzyndygy 2 55 m bojynyn biiktigi 1 35 m salmagy 600 kg daj Negizinen kurlykta tirshilik etedi suda zhaksy zhүzedi agashka da ormelej alady Үsh zhasta zhynystyk zhagynan zhetiledi Analygy ozderi zhasagan apanynda eki zhylda bir ret balalajdy Mamyr mausymda ujygyp kantar akpan ajlarynda analygy eki konzhyk tabady Olardy tort ajdaj emizedi Қonzhyktary analarymen bir zhyldaj birge zhүredi Қazannyn ortasynan sәuirdin ortasyna dejin kysky ujkyga ketedi Қalgan uakytta belsendi tirshilik etedi Negizinen shoptesin osimdiktermen sirek zhәndiktermen majda sүtkorektilermen korektenedi kejde olekselerdi de zhejdi Қonzhyktary үshin kaskyrlar men barystar ote kauipti Sany zhyldan zhylga azayuda Baltyk bojy elderinde olardy aulauga tyjym salyngan Қolga tez үjrenip cirkterde tүrli ojyndar korsetuge pajdalanylady Dүnie zhүzinin koptegen elderinde zool parkterde ustalyp zhaksy kobejedi Қazakstanda Almaty hajuanattar parkinde Tyan Shan konyr ayuynyn 3 basy bar Aksu Zhabagyly Almaty koryktarynda Lepsi Tokty korykshalarynda korgalady Sany ote az korgauga alynyp Қazakstannyn Қyzyl kitabyna engizilgen StatusIII shi sanat Arealy men sany kyskaruda Қyrgyzstan Өzbekstan Tәzhikstan Tүrikmenstan Қyzyl kitaptaryna engizilgen Genofondysyn saktau үshin taksonnyn manyzyTyan Shan ayuy Қazakstanda taralgan konyr ayudyn eki tүrshesinin al TMD elderindegi 7 tүrshesinin biri TaraluyBul tүrshenin taralu ajmagy Ortalyk Aziyanyn Tyan Shan Pamir Altaj Gindukush Batys Gimalaj taularyn kamtidy Қazakstanda tүrshenin taraluynyn soltүstik boligin kamtidy Munda ol Zhongar Alatauynda Toksandaj zhotasynda Қoyandytauda Altynemelde Қajkanda zhәne Tyan Shan zhotasynda Ketpen Teriskej Kүngej Ile Қyrgyz zhәne Talas Alataularynda Өgem zhotasynda Қorzhyntauda taralgan XX gasyrdyn orta sheninde Қaratauda Syrdariyalyk zhojylyp ketken Mekendejtin zherleriTaudagy kylkandy zhәne zhapyrakty ormandar әrtүrli agashtar men butalar osken zherler subalpi zhәne Alpi beldeuleri kuzdar men tasty zherler SanyHIH XX shy gasyrdyn basynda Zhongar Alatauy men Tyan Shan tauynda edәuir bolatyn odan kejin onyn barlyk konystarda sany azajyp ketti XX g 70 shy zhyldary Zhongar Alatauynda 300 dej Tyan Shan tauynyn Қazakstandyk boliginde 200 onyn 20 25 i Almaty korygynda 65 70 i Aksu Zhabagyly korygynda ayu tirshilik etti XX gasyrdyn ayagynda Aksu Zhabagyly korygyn 50 ge zhuyk ayu mekendegen Қazirgi tanda onyn populyaciyasy barlyk mekenderinde azajyp keledi Negizgi shekteushi faktorlarBrakonerlik Өrttin zhәne kesudin nәtizhesinde ormandar koleminin azayuuy ony mazalau faktory Biologiyalyk erekshelikteriTaudyn alpi sualpi orman beldeulerinde mausymdyk konys audarady Қoregi әr tүrli osimdikter zhemis zhidekter siregirek zhanuarlar 5 7 ajga sozylatyn kysky ujkyga ketedi Үngirlerine kazan karasha ajlarynda zhatady odan nauryz sәuir ajlarynda shygady Kүjleui mamyr mausym ajlarynda 1 3 zhiirek 2 konzhyktary kantar akpan үngirde ajlarynda tuady Analyktary aralaryna zhyl salyp tuady Қonzhyktary birinshi zhyly analarymen bir үngirde kystady sonan kejin koktemde kүjleuge tүserde olar bolinedi Қolda osiruHajuanattar parkterinde ustalady zhәne zhaksy kobejedi Қabyldangan korgau sharalarySITES shin 1 shi kosymshasyna engizilgen Aksu Zhabagyly men Almaty koryktarynda Ile Alatau Sajram Өgem ulttyk parkterinde zhәne birkatar korykshalarda korgalady Қorgaudy kerek etetin sharalarErekshe korgalatyn territoriyalar әsirese Zhongar Alatauynda ujymdastyru ormandardy saktau brakonerlermen kүresu kerek Zertteu үshin usynystarTyan Shan konyr ayuynyn taralu ajmaktarynda onyn kazirgi zhagdajyn tekseru kazhet Derekkozder Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 VIII tom 1 Grachev 1981 2 Shnitnikov 1936 3 Ognev 1940 4 Grachev Fedosenko 1977 5 Grachev 1982 6 Zhiryakov 1980 7 Kolbincev 2004 Bul makalany Uikipediya sapa talaptaryna lajykty boluy үshin uikilendiru kazhet Bul biologiya bojynsha makalanyn bastamasy Bul makalany tolyktyryp damytu arkyly Uikipediyaga komektese alasyz