Ремезов Семен Ульянович

Семен Ульянович Ремезов (1642, Тобыл, Орыс патшалығы – 1721 жылдан кейін) – Ресей географы,. картографы, тарихшысы, архитекторы. Тобыл қаласында тұрып, Сiбiрдiң картасын жасап, тарихын жазды. Ремезов үлкен форматты 23 картадан тұратын орыстың тұңғыш географиялық атласы – «Сiбiрдiң сызба кiтабын» (1699–1701) жасаушы ретiнде белгiлi. Атласта Сiбiр туралы XVII ғасырдың аяғына дейiн жинақталған географиялық мәлiметтер (сызбалар, сипаттама түрiндегi қолжазбалар, елшiлердiң жазбалары, т.б.) қорытылды.

Өмірбаяны

1682 жылы мемлекеттік қызметке түскен. Бүгінгі Қазақстан аймағынан шабуыл жасаған көпшенділермен, сондай-ақ вогулдармен, сібір татарларымен болған шайқастарға белсене қатысқан. 1689 жылы тобыл воеводасы А.П.Головинге емтихан тапсырып, тәжірибесі мол сызбашы ретінде белгілі бола бастайды. Сібірдегі тастан қаланған тұңғыш Кремльдің архитекторы мен құрылыс жұмыстарының басшысы қызметін атқарған. 1703 жылы ұлы Леонтимен бірге құрастырылған «Кунгур қаласы жерінің сызбасы» атты еңбегі жарық көрді. 1703 жылғы жұмыс сапары кезінде Кунгур үңгірін зерттеген. Ремезов туралы соңғы ақпараттар онымен 1720-1721 жылдары кездескен неміс ғалымы, саяхатшысы Д.Г.Месершмидтің және тұтқынға түскен швед офицері Ф.И.фон Страленбергтің еңбектерінде орын алған.

Сібірдің хорографиялық кітабы (1697-1711)

Сібірдің хорографиялық кітабындағы Зайсан көлі (1711)

Сібірдің хорографиялық кітабындағы Каспий, Арал теңіздері, Астрахан патшалығы (1711)

Бұл кітаптың тарихы әлі күнге дейін белгісіз. Кітап I Петрге арналғанымен, оның қолына табыс етілген жоқ. Хорографиялық кітаптың түпнұсқасы көне актілер архивінде XX ғасырдың басында ғана табылған. Ұзақ жылдар бойы кітап жоғалған болып саналғанымен, 1958 жылы қолжазба Амстердам қаласында фототипия түрінде жарық көрді. 1956 жылдан бері Гарвард университетінің Хоутон кітапханасында сақтаулы. 1990 жылдардың ортасынан бастап ғалымдар Хорографиялық кітаптың жеке беттерін зерттеуде. Археологтар мен этнографтардың мәлімдеуінше, Хорографиялық кітап Ремезовтың өзге екі атласына қарағанда толыққанды ақпарат көзі болып табылады.

Сібірдің сызба кітабы (1699-1701)

Ремезовтың сызба кітабындағы Қазақ Ордасы (Земля Казачьи Орды)

Ремезовтың сызба кітабы (50 бет)

«Сібірдің сызба кітабы» (орыс. «Чертежная книга Сибири») - Ресей тарихындағы XVII ғасырда орын алған географиялық ашуларды қамтитын тұңғыш еңбек. 1696-1697 жылдары Тобольск, Иркутск және т.б. қалаларда Сібірдің әр түрлі аймақтарының карталары дайындалды. Батыс Сібірдің сұлбалары мен сібір өзендерінің атласын Ремезовтың өзі құрастырған. 1699-1701 жылдары 3 ұлымен бірге «Сібірдің сызба картасын» дайындау жұмыстарын жүргізген. Кітап карталары градустық торсыз жасалып, солтүстікке емес, оңтүстікке бағытталған. «Бүкiл сусыз және жолсыз тастақты даланың сызбасы» деген картада тұңғыш рет бүкiл қазақ жерi (орыс. «Земля Казачьи орды») бейнеленген. Онда өлкенiң барлық iрi өзендерi мен көлдерi, басты тау жоталары, керуен жолдары, қираған қала орындары түсiрiлiп, қоныстанған халықтардың аттары аталған. Сызба қазақ жерi үшiн арнайы жасалған тұңғыш географиялық карта ретiнде құнды. Атластың бірінші басылымы 1882 жылы Санкт-Петербург қаласында жарық көрді.

Атластың жариялануының 300-жылдығына орай Ресей мемлекеттік кітапхана Геодезия және картографияның федералды қызметімен бірлесіп, еңбектің факсмильді нұскасын шығаруға шешім қабылдады. 2003 жылы 2 томдық «Сібірдің сызба кітабы» 1000 дана көлемінде басылып шықты. Оған қоса 50 дана шамасында коллекциялық басылым жарық көрді. Кітапта келесі қалалардың айналасындағы аумақтар ұсынылған:

• Тобольск
• Тара
• Түмен
• Туринск
• Пелым
• Томбы
• Красноярск
• Иркутск
• Якутск және т.б.

Кунгур жылнамасы

Көшім ханның чуваштардан, Қазақ ордасынан, вогулдардан, остяктардан әскер жасақтауы

Тайбұғалық Сейтек мырза мен Қазақ Ордасының сұлтаны Ораз-Мұхаммед саятшылық кезінде

XVII ғасырдың аяғы мен XVIII ғасырдың басында дайындалған сызбалар мен карталардан, автобиографиялық мәтіндер мен проектерден тұратын қолжазбаның түпнұсқасы Ресейлік ұлттық кітапханада сақтаулы. 1734 жылы Г.Ф.Миллердің Сібірге жасаған тұңғыш экспедициясы кезінде сатып алынып, Петербургке жеткізілді. 10 жылдан кейін Ғылым академиясының кітапханасына тапсырылды. Қөпшілік ұмытқан бұл туындыға 1911 жылы Қоғамдық кітапхананың қолжазба бөлімінің қызметкері И.А.Бычков назар аударған. Бычковтан кейін жылнаманы зерттеумен А.И.Андреев, Л.А.Гольдберг айналысқан. Жылнамадағы 154 мақала Е.И.Дергачева-Скоп және В.Н.Алексеевпен заманауи орыс тіліне аударылып, 2006 жылы Верона қаласында (Италия) 4 томдық жинақ ретінде жарық көрді.

Естелік

• 1993 жыл - Тобыл қаласындағы мүсіннің орнатылуы (мүсіншісі О.К.Комов)
• 2010 жыл - Түмендегі ескерткіштің орнатылуы (авторы И. Г. Минулин)
• 2010 жыл - Түменде «Ремезов» отелі ашылды
• 2021 жыл - Тобыл әуежайына Ремезовтың есімі берілді

Мәдениеттегі бейнесі

• Семён Ульянович Ремезов А.В.Ивановтың «Тобыл» (2017) атты романындағы басты кейіпкелердің бірі.

Әдебиет

• Баньковский Л. В. История и экология: очерки об истоках исторической гидрогеографии. Монография. — Соликамск: РИО ГОУ ВПО «СГПИ», 2008. — 356 с. — 41,4 п.л. — ISBN 5-89469-047-1. Часть I. «Ремезов: рек великих и средних, знаток и озёр неизчётно»
• Гольденберг Л. А. Семён Ульянович Ремезов: Сибирский картограф и географ. 1642 — после 1720 г. — М.: Наука, 1965. — 263 с.
• Гольденберг Л. А. Изограф земли сибирской: Жизнь и труды Семена Ремезова. — Магадан, 1990. — 398 с.; ил. — «Чертёжная книга Сибири». — С. 190—200.
• Гольденберг Л. А. Семён Ульянович Ремезов // Творцы отечественной науки: Географы / Отв. ред. и сост. проф., д-р геогр. наук В. А. Есаков; Редколл.: В. М. Котляков, Э. М. Мурзаев, А. В. Постников, А. Э. Каримов (отв. секр.); Институт истории естествознания и техники им. С. И. Вавилова РАН. Московский центр Русского географического общества. — М.: АГАР, 1996. — С. 5—20. — 576 с. — 5000 экз. — ISBN 5-89218-007-7. (в пер.)
• Зиборов В. К. Ремезов Семён Ульянович // Словарь книжников и книжности Древней Руси. Вып. 3, ч. 3. СПб., 1988. — С. 195—196. [1]
• Соколов И. Ремезов, Семён Ульянович // Русский биографический словарь. СПб., 1913. — с. 48-50. [2]
• Шибанов Ф. А. О некоторых аспектах картографии России допетровского времени (XVI—XVII вв.) и роли С. У. Ремезова в истории русской картографии // Вестн. Ленинград. ун-та, 1968. — № 18. Геология и география. — Вып. 3. — С. 127—130.