Популизм

Популизм (populism) — шартты мағынада "халықшылдық", "жұртшылдық", "бұқарашылдық" деп те атауға болады, саяси, экономикалық жақта қарапайым халықтың мүддесін қолдауды дәріптейтін идеологиялық түсінік.

Ақ байрақ

Бұл сөз әлеуметтану ғылымындағы көп мағыналы ұғымдардың бірі. Оны бір түрлі түбегейлі халықшыл саяси философия, саяси бағыт деуге де болады. Адамдар популизм ұғымын оң мағынада және теріс мағынада еркін қолданатындықтан, оны жақтайтындар мен қарсылардың ол туралы өз түсінігі болғандықтан бұл сөз көп мағынаға ие болды да, нақты дәл мағынасын бірден айту қиындады.

Популизм көбінесе қарама-қарсы қолданылады. Грек полистері (қала мемлекеттері) демократиялық жүйе құрған соң элиталық ақсүйектер мен қарпайым бұқараның қайсысы саяси билікті ұстау керек деген мәселеде пікірталас өршіді. Элитистер халық тез буырқанады, оңай ілеседі, білімі мен ойламы таяз, талдау жасау қабілеті шекті, сезім ырқына оңай беріледі, зерделі логикалық ойға келе бермейді, ақылға жатқ, шындыққа жанаспайтын идеалдық нәрселерді дәріптеумен аңсауға бейім, сондықтан билікті бір топ аз санды элита (ақсүйек, таңдаулы тұлға ...), немесе ең болмағанда сондай қабілеті бар жеке адам (патша, әкім...) ұстауы керек, шешім шығару мен бастамашы болу құқы солардан бастау алуы керек, болмаса саясат дағдарысқа ұшырап, анархиялық жүйе орнайды деп есептеді.

"Төртінші билік" (халық билігі мағынасында), 1901, Италия, Туриндегі ереуілшілер маршы, Giuseppe Pellizza da Volpedo (1868–1907)

Ал, популизмді дәріптейтіндер демократия қарапайым халықты негіз етуін, билік қарапайым халық бұқарасының адал қызметкері болуын, барлық істе қарапайым халық мүддесін негіз етуін әділет талабы деп есептеді. Демек олар дәріптеді, алдамшылық деп есептеді. Олардың ойынша биліктің элита болып өз алдына халықтан оқшаулануы олардың тек сол сәттегі жек топтық мүддесіне ғана қызмет етеді, шіріктесу мен жемқорлық, парақорлық асқынады, халықтың мемлекеттік биліктегі еркі іске аспайды, билік мемлекетті тек сол аз санды ақсүйек элитаның білгенін істейтін құралына айналдырады, сөйтіп мемлекетті ақырғы есепте жарға жығады деп есептеді. Сондықтан, ең дұрыс билік популизмдік жүйе, яғни қарапайым халық мүддесін тіке орындайтын, қарапайым халық талабын тіке ескеретін, шешімдер қарапайым халықтың талабынан алшақ кетпейтін жүйе болғанда ғана әділетті болады деп есептеді.

Популист социалист Уго Чавес

Әрине, қазіргі заманда популизмнің басқа да ауыспалы мағыналары бар. Соның бірі, популизм жасанды халықшылдыққа айналып, халықтың сөзін сөйлегенсіп, халықты өз мүддесінің құралына айналдырушыларға байланысты айтылады. Бұл белгілі бір әлеуметтік-саяси топтардың халыққа негізсіз уәделер беріп, жалған ұрандарын алға тартып, өз мақсаттарына жетуге бағытталған қызметі. Әдетте популизмді билікке таласушы саяси топтар, сайлауға қатысушы партиялар мен қоғамдық қозғалыстар жиі қолданады. Олар халықтың неғұрлым көп бөлігін өзіне қаратып, билікке жету мақсатында елдегі түйткілді мәселелерді біржолата шешу, эволюциялық дамуды неғұрлым баянды ету ұрандарын белсенді насихаттап, жалған уәделер береді.

1980 ж. Ұлыбритания үкіметінің өзі популистік саясат жүргізгендіктен, оның саясаты мен ұстанған идеологиясын (“тетчеризм”) “солшыл” саясат өкілдері авторитарлық популизм деп атады.

Қайнары, тарихы

Ежелгі Римде

SPQR баннері, Рим республикасының эмблемасы

Популизм сөзі латынның populus, яғни халық, бұқара деген сөзінен тіке алынған. Ол әдетте элитизмге, аристократияға, тиранияға, олигархияға салыстырмалы демократияның тіке түрін дәріптеуімен ерекшеленеді. Ежелгі Римде латын тіліндегі populus сөзі азаматтық құқыққа ие Рим империясы азаматтарын көрсетті. Рим республикасы кезінде қатарлыларды қамтыған Populares деп аталған адамдар болды. Олар сенаттың орнын Рим азаматтарының Азаматтық кеңесімен ауыстыруды дәріптеді. Сенатты жақтап, Popularesтармен салғыласқан саяси қайраткерлер ақсүйектерде ғана дұрыс басқару қабілеті мен парасаты бар деп есептеді. Ақсүйек топтың айтуынша, халықта парасат да, билік қабілеті де жоқ, тез құтыртуға болатын тым тұрақсыз нәрсе. Егер билік басыбүтін халық қолына берілсе, дүрбелеңге толы анархия орнайды деді.

Батыс Еуропада

Англиядағы пен Франция ұлы төңкерістерінен кейін демократиялық жүйе Батыс Еуропада орыныға бастады. Сонымен элитизмді және аристократияны дәріптеушілер билікті халыққа берудің қатерлі екенін айта бастады. Гюстав Лебон өзінің «（фр: Psychologie des foules，ағыл: The Crowd: A Study of the Popular Mind) деген әйгілі ктабын жазып, популизм жағдайында халықтың ойлау қабілетінің бүкілдей тұралайтынын теориялық тұрғыда дәйектеді.

Ресейде

ХІХ ғ. Ресейде популизм термині қолданылып, қарапайым халықты дәріптеп, ақсүйек элитаны жек көру пайда болды. Ал, билік болса популизм терминін еркіндік сүйгіш азаматтарға, демократтарға, социалистерге, анархистерге қолданды. Осылайша бұл ұғым төмендетілген және менсінілмейтін, тіпті жек көрінішті атауға айналды. Ал, жаңағы азаматтар өздерін популист деп атауды ұнатпады.

Демократиялық жүйелер құрылған соң ақсүйектік жүйе күйреп, жаңа элита демократия мен бюрократияға өкілдік етіп, билікті қолына алды. Популизм сөзінің мағынасы тағы да айни бастады. сөзі ендігі жерде өздерін дәл сол демократтар мен халық үшін жұмыс жасаушылар деп есептеді де, ал папулистер деп "тіке демократияны", "жабайы демократияны" дәріптейтіндерді атайтын кемсітушілік атауына айналды. Олар баяғыдай халықта білім де, ойлау қабілеті де шекті, сезім жетегіне оңай ереді, сондықтан халық өз таңдауын жасап сайлау арқылы билікті қалыптастырған соң басқаруға бойсұнуы керек. Өйткені олар одан ары нақты саяси шешім жасауға қабілетсіз деп есептеді.

Дереккөздер

1. Орысша-қазақша заңдық түсіндірме сөздік-анықтамалық. — Алматы: «Жеті жарғы» баспасы, 2008 жыл. ISBN 9965-11-274-6
2. Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3