Мұхаммед мешіті әз Məhəmməd məscidi немесе Сыныққала мешіті әз Sınıqqala məscidi бұзылған бекініс мешіт Баку қаласының т

Мұхаммед мешіті (әз. Məhəmməd məscidi) немесе Сыныққала мешіті (әз. Sınıqqala məscidi – бұзылған бекініс мешіт) — Баку қаласының тарихи бөлігінде орналасқан (Ішкі қала) XI ғасырдағы мешіт.

Картада орналасуы
Мұхаммед мешіті
әз. Məhəmməd məscidi

Ел	Әзербайжан
Қала	Баку (Ішкі қала)
Статусы	қолданыстағы
Ағымы	Ислам – Шиит
Сәулет стилі	Ширван-Абшерон сәулет мектебі
Сәулетшісі	Мұхаммед ибн Әбу бакр
Құрылысы	1078 — 1079
Құрылысы басталды	1078 жыл
Құрылысы аяқталды	1079 жыл
Мұнаралар саны	1
Қолданылған материал	тас
Сайты	https://icherisheher.gov.az/ Мұхаммед мешітінің жоспары
Ішкі қаласы
Мұхаммед мешіті Ортаққорда

Координаттар: 40°21′55″ с. е. 49°50′05″ ш. б. / 40.365406° с. е. 49.834698° ш. б. / 40.365406; 49.834698 ^(G) ^(O) ^(Я)

Мұхаммед мешіті
(ағылш.) Muhammad Mosque*
ЮНЕСКО-ның Әлемдік мұрасы

	Әзербайжан
Түрі	мәдени
(Критериялар)	iv
Сілтеме	958
Аймақ**	Кавказ
Координаттар	40°21′55″ с. е. 49°50′05″ ш. б. / 40.36528° с. е. 49.83472° ш. б. / 40.36528; 49.83472 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 40°21′55″ с. е. 49°50′05″ ш. б. / 40.36528° с. е. 49.83472° ш. б. / 40.36528; 49.83472 ^(G) ^(O) ^(Я)
Қосылуы	2000 (24-сессия)
Картадағы Мұхаммед мешіті
* Атауы ағыл. ресми тізімінде ** ЮНЕСКО-ның классификациясы бойынша аймақ

Тарихы

«Сыныққала» мешіті 1723 жылы орыстардың Бакуге зеңбірекпен атуынан кейін осылай аталды. Сол жылдың 26 маусымында Каспий жағалауында басқыншылық жорықтар жасаған I Петрдің артиллериясы Бакуге оқ жаудырғанда, қаладағы ең көне мешіттің мұнарасы да бүлінген. Тарихын зеңбірек снарядтарынан жасалған бекініс ретінде жалғастырған мұнараны халық арасында «сынған бекініс» деп атаған. Ескерткіштің бастапқы атауы белгісіз. Мешіттің солтүстік жағындағы куфи жазуымен жазылған жазуда былай делінген:

"Қайырымды, рахымды Аллаһтың атымен бастаймын. Ол бұл мешітті 471 жылы шебер ар-Раис Мұхаммед ибн Әбу Бәкірге (салуға) бұйырды"

Көптеген сарапшылар Мұхаммед Әбу Бәкірдің ұлын мешіттің сәулетшісі деп санайды. Белгілі ғұлама Джафар Ғияси хатшының мәтінінен мешіттің басқарушысы Мұхаммед Әбу Бәкір, ал бұл кісінің өзі қала басшысы болғаны шығатынын айтады.

Сыныққала Бакудегі ең көне мешіт, ал оның мұнарасы Солтүстік Әзірбайжандағы ең көне мешіт болып табылады. Сыныққала 20 ғасырдың басына дейін бір қабатты мешіт болған, оның сыйымдылығы биік мұнарамен салыстырғанда шағын болып көрінетін. Оған екі жағынан бекітілген ғимараттардан босатылғаннан кейін ескерткіштің түбі ашылды. Мұнара мен мешіт ғимаратының бастапқы бейімделуі қалпына келтірілді.

Сәулет

Мешіт салынған көлбеу рельефті шебер қолдана отырып, сәулетші ерекше кеңістіктік құрылымы бар екі қабатты, бір қабатты мешіт ғимаратын жасады. Бұл алты қабатты Арка төбесі, Оңтүстік қасбетке қарайтын есігі және екі кішкентай терезесі бар төртбұрышты бөлме. Терең тығыз жартастың астында кейбір археологиялық материалдар ежелгі дәуір мен ерте орта ғасырларға жатады.

Жоғарғы қабаттағы намаз залы (ауданы 40 шаршы метр) жоспар мен техникалық шешім бойынша төменгі қабатты қайталайды. Залдың Солтүстік есігінің алдында кішкене тауашалар бар – терезе төсеніші, ал оның қысқа жағында кішкене терезе ішке қарай ашылады. Михраб доғасының бүйірлерінде оңтүстік қабырғаның ортасында үлкен терезелер бар. Осы себепті Мұхаммед мешітінің төбесі жабылған намаз залы жеткілікті түрде жарықтандырылған.

Мешіт Ширван-Абшерон мектебі үлгісінде салынған.

Ширван-Абшерон сәулет мектебінің негізгі қағидаларының бірі – ғимараттардың ішкі және сыртқы бірлігі Мұхаммед мешітіне де тән. Шағын көлемді болғанына қарамастан, сәулетші ғимаратты бір бөліктен, бір бөліктен құрастырмаған. Керісінше, ол ғимараттың функционалдық бөлінуін толық пайдалана отырып, динамикалық кеңістік құрылымын жасауға тырысты.

Мазмұнды әдейі күрделеуде кейбір қарабайырлық сезілгенімен, бұл ескерткіштің идеясына ғана емес, сонымен қатар кеңістік құрылымына да көркем ойнақылық берді. Мұхаммед мешіті композициясының мәнерлілігі пішіннің пластикасы мен осы безендірілмеген жабық массаның өзара бейімделуімен жасалады. Сәулет массаларының өте қисынды және еркін орналасуы, сондай-ақ жартылай бағдарланған тастарды қалау мешітке бай жарық пен көлеңке эффектісі мен мүсіндік шеберлік берді.

Мұнарасы

Мұхаммед мешітінің композициялық үстемдігі – мұнара намазхананың сыйымдылығымен физикалық байланыста емес. Осыны негізге ала отырып, намазхананың шағындығымен қатар, кейбір зерттеушілер мешіт ғимараты мұнарадан кейін салынған деген пікір айтады.

Мешіттің мұнарасы цилиндрлік пішінді және жоғары қарай тарылтады. Мамандардың айтуынша, бұл мұнара өзінің орналасуына байланысты бақылау орны ретінде пайдаланылған. Мұнараның жоғарғы бөлігін жауып тұрған үлкен сталактиттер сәндік элемент рөлін атқарып қана қоймайды, сонымен бірге конструктивті сипатқа ие тас балконды ұстайды. Балконның тастарына әдемі геометриялық ою-өрнектер қашалған. Мұнара 11 ғасырда салынған деген болжам бар.

Ислам діні тараған алғашқы кезеңде мұнаралар қала құрылысында діннің басты белгісі болғандықтан мешіттердің мұнаралары өте үлкен және зәулім етіп салынған. Олардың үлкен өлшемдері ғимараттың құрылымына органикалық түрде сәйкес келуге мүмкіндік бермеді. Бұл жағы Самир қаласындағы Мутавакли мешітінің Малвия мұнарасында (IX ғ.), Орта Азиядағы Х-ХІІ ғасырлардағы мұнараларда айқын сезіледі. Салжұқ дәуірінен бізге белгілі Әзірбайжанның мұнаралары бөлек тұрды (Сава Жаме мешіті, Шамкир Жұма мешіті, Ардабил Жұма мешіті). Кейінірек ислам дінінің тұрақталуына байланысты мешіттердің жобалары эволюциялық үдеріске ұшырайды және бұл процесс мұнаралардың көлемі мен пішініне, сондай-ақ олардың құрылыс құрылымында орналасуына әсер етеді. Мұнаралар жіңішкеріп, мешіт композициясының ажырамас бөлігіне айналады.

Сәндік элементтермен безендірілген бір бөлмелі намазхана солтүстік жағында шағын вестибюльге іргелес жатыр. Қамал қабырғасының орталық осінде таспен торлы өрнекпен қапталған жұп терезелер орналасқан. Ағаш оюларымен безендірілген зал шығыс және батыс жағындағы торлы терезелермен безендірілген. Бір қызығы, арка қаңқасының бойында Баку-Абшерон сәулетіне жат күйдірілген кірпіш таспа түріндегі ою-өрнек орналасқан.

Мешітке іргелес цилиндрлік мұнара сталактитті карниздің үстінде орналасқан азаншының (муэдзин) тас торлы балконымен аяқталады. Мұнараның ішіне орнатылған бұрандалы (спиральды) тас баспалдақ намазхананың еденінен басталады. Мұнараның белгілі бір биіктігінде мешіттің төбесіне шығатын есік бар. Төбесі үлкен тас тақталармен жабылған. Мұнараның жоғарғы жағында сталактит белдеуінің бойында араб тілінде куфи жазуымен Құран аяты жазылған. Мұнараның өзі аласа және төртбұрышты.

Мешіттің оңтүстік қасбеті михраб пен мың жылдық тас қабырғаның күрт өсіп келе жатқан жартылай цилиндрлік көлемінің фонында аспан жарығымен бейнеленген ұзартылған пропорциялар түрінде жанды. Мешіттің үш өлшемді композициясының динамикасы айналадағы ғимараттарды көлеңкелеп тұрған мұнарамен бейнеленген. Ескерткіште жүргізілген реставрация жұмыстары эпиграфикалық жазуы бар бұл көне мешіттің сәулеттік келбетін толық жаңғыртты.

Мешіттің оңтүстік қасбеті мың жылдық қабырға фонында жартылай шеңберлі көлемді михраб және осьтік арка тәрізді терезелері бар ұзартылған пропорциялар түрінде көрінеді. Мешіттің динамикалық композициясы аясында көтерілген мұнара айналадағы ғимараттардың арасында басым орын алады. Қалпына келтіру жұмыстары кезінде Ширван-Абшерон сәулет мектебінің бүкіл болмысы осы мешіттің сыртқы келбетінен ашылды. Ішкі қала әлі күнге дейін ортағасырлық ескерткіштер түріндегі құнды сәулеттік мұралардың ашық қоймасы болып табылады. Сондықтан, бұл өте үлкен емес орындардың әрбір сантиметрінде жаңа құрылыс бөлшектері мен тосын сыйлар пайда болады.

Барлық ортағасырлық Баку мешіттері сияқты, Мұхаммед мешітінің шағын көлемі қаланың өзінің көлемімен және мақсатымен байланысты болды. Мешіттің сәулет туындысынан гөрі тұтас массадан қашалған мүсінге ұқсайтын қатал ұлылығы 11 ғасырдағы бекіністі Баку қаласын көрсетеді.

Галерея

Мешіттің мұнара
Мешіттің артқы көрінісі
Мұхаммед мешітінің алдыңғы көрінісі
Мешіттің қимасы
Мешіт мұнарасының қасбетін жоспарлау

Дереккөздер

Зия Буниятов Әзірбайжан Атабектердің мемлекеті </noinclude> (әзір.).
Әбу Бәкір ибн әл-Заки. Раудат Әл-Куттаб және Хадикат әл-альбаб. Басылым Әли Севимин, Анкара, 1972 жыл
Қ.Гияси, Низами дәуіріндегі сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 44-бет.

[1] Зия Буниятов Әзірбайжан Атабектердің мемлекеті </noinclude> (әзір.).

[2] Әбу Бәкір ибн әл-Заки. Раудат Әл-Куттаб және Хадикат әл-альбаб. Басылым Әли Севимин, Анкара, 1972 жыл

[:0-3] Қ.Гияси, Низами дәуіріндегі сәулет ескерткіштері, Баку, «Ишик» баспасы, 1991, 44-бет.