Мың бала қозғалысы

Мың бала қозғалысы — Арал теңізі маңын мекендеген Әлім-Шекті тайпасының жоңғарлар қарсы соғысқан 15 жасар Сартай батыр бастаған 1000 бала қолы.

Алтай мен Саян тауларын мекендеген қалмақтар Орта жүз қазақтарына маза бермей дүниесін талап, малын алып, шабуыл жасап отырған. Ал қазақтар болса қанша шабуыл жасаса да Алтай тауларынан аса алмай, оларды жеңе алмай талай шөлдеген екен.

Осы тұста үш жүз болып бірігу керектігін шешкен Қазыбек би өзінің сенімді адамдарын Үйсін-Дулат Төле би еліне, содан кейін, Кіші жүз Әйтеке би еліне жібереді. Үш жүз жақсылары мен жайсаңдары қосылып, Ордабасыда жиылсын деп шешім қабылдайды. Шектінің Жақайымы 98 жастағы қарт әкесі Байжан биден 15 жастағы Сартай батыр бата алып, 1000 баладан жасақ құрайды. Сартай мен Жылқаман бастағын «Мың бала» үш жүздің игі жақсылары, батырлары бас қосқан Ордабасыға жетеді. Бұл сол Әбілхайыр ханды бірікен қазақ қолының бас сардары, ал пірі етіп керейт Әбужәлелді сайлайтын жиын. Осы жиында қаһарына мінген халықтың, жауын жеңетіне кім сенеді, тіпті кейбіреулерінің көңілінде таяу күндері жаудан түсетін олжадан үлесті мол қарпып қалу да бар. Ол кезде олжа батырлардың ізіне ерген сарбаздардың санына сәйкес бөлінеді екен. Кіші жүз сарбаздарының «Мың бала» қосылған саны көбейгенін біліп Әбілхайыр ханға ізіне ерген қолдың сапындағы «мың баланы» қайтару керектігін айтады.

Ордабасыдағы жиынан кейін Ақжелеңді Қазыбек би Сартайға сыйға береді. Сартай ізіне ерген «Мың бала» шығысқа қарай бет алады. Бұлардың (мың баланың) мінгені кілең тұлпар еді. Белдерінде бір-бір қылыш, садақтары бар. Әбілхайыр сол кезде қуанып, құстай түлеп, үстіне тор сауыт киіп, қазақтың үш жүзінен құралған жасағын бастап келеді. Жасақталған қалың қол «Бұланты бұлағына» келіп тіреледі. Соғыс басталар кезде екі шекесінде қос айдары бар 15 жасар Сартай батыр, қасында «ақшұбар» мылтығы бар 13 жасар Жылқыаман «Мың баланың» алдын бастап сауыттарын киіп сапта тұрады. Әбілхайыр ханның белгісін күтіп тұрған кезі еді. Ал алдарында қара бұлтай түнерген қалың жаудың қолы. Жаудың санын қақ ортасынан бөлу Сартай тобының еш соғыста кездеспеген жаңа әдісі еді. Егер ортадан жаудың тобын бөлмесе, жау күші әлсіремеген болар еді.

Осы соғыста жан аямай соғысып жоңғарларды жеңіп шығады. Бірақ 12-16 жастағы 1000 баланың ішінен 500-ден астам бала қаза болады.

Осы мың баланың ерлігін дастан етіп жазған (1897-1937) осы дастанды жазғаны үшін «Халық жауы» атанып ату жазасына кесілді. Ақын осы дастан арқылы қазақ халқының отаншылдығын, батырлығы мен батылдығын, салт-дәстүрін көпшілікке паш етеді. Кейін жазушы қазақ ақыны Нұрмағанбет Қосжанұлының «Сартай батыр» дастанын көпшілікке ұсыну арқылы қазақ жастарын патриотизимге тәрбиелеуде үлгі боларлық бағалы қазына қосты. Дастанда Нұрмағанбет Қосжанұлы бес жүз баланың өліміне арнап былай дейді:

Өрімтал елі үшін жанын қиған,
Жаратқан өздеріне берсін иман.
Халықтың бақыты тек азатыққа,
Байлықтың пайдасы жоқ жаудан жиған.
Баян еттім қазақтың бір тарихын,
Сыртқа симай,білгенім ішке сиған.
Дұға ет оқи қалсаң бұл дастанды,
Өмірге келген,кеткен мен де мейман.

Тарихта аты Қалған «Бұланты» шайқасында 12 жас пен 16 жас аралығында жастарды жиып мың баладан топ құрған 15 жасар Сартай мен 13 жасар Жылқыаманың ерлігі тарихта аңыз болып, жыр дастанға айналды, жоңғардың отты зеңбіректеріне қарсы шайқасып, жол салған мың баланың ерлігі ұрпақтан-ұрпаққа жетті.

Тағы қараңыз

• Құл батыр
• Сартай батыр
• Жылқыаман Отыншыұлы
• Жаужүрек мың бала

Дереккөздер

1. Бекет Құрмашұлы Есенжолов, Манасбай Оралбаев "Мың бала" қозғалысы = Құлбатыр әулие — Ақтөбе, "А-Полиграфия" ЖШС, 2009. — Б. 224. — 1 000 таралым. — ISBN 9965-819-72-6.