Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Майя — майя тілінде сөйлейтін этнолингвистикалық топқа жататын Мезоамерикалық халық. Олар негізінен Мексиканың шығыс және оңтүстік штаттарында (Табаско мен Чьяпастың шығысында және Юкатан түбегінде шамамен 2 миллион адам), Гватемалада (3,7 миллион адам), Белиздің оңтүстігі мен солтүстігінде (30 мың) тұрады. Гондурас пен Сальвадордың батысында тропиктік ормандар мен таулы жазықтарды мекендейді (шамамен 30 мың адам). Олар батыс және шығыс тармақтарға бөлінеді.
| Майя | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 6 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Мексика | 2 млн. |
 Гватемала | 3,7 млн. |
 Белиз | 30 000 |
 Гондурас | 30 000 |
 Сальвадор | 30 000 |
| Тілдері | |
| , | |
| Діні | |
| католицизм, дәстүрлі наным-сенімдер | |
Тілі
Пенути тіл шоғырының жеке тобын құрайтын, туыстас майя және киче тілдерінде сөйлейді. Испан тілінде де сөйлейді.
Діні
Майя діні - римдік католицизм, ол байырғы майя дінімен біріктірілген бірегей синкреттік дінді құрайды, ол бүкіл елде кең таралған және 2010-шы жылдарға дейін ауылдық жерлерде сақталған «православия». Дегенмен, 1960-шы жылдарға дейін протестантизм Гватемалада және басқа қалалық орталықтарда басым дін ретінде пайда болды, ал 2010 жылдардың аяғында бұл Батыс Гватемаланың бірнеше ауылдық жерлерінде болды. Батыс Гватемаланың ауылдық жерлері негізінен католицизммен, ал шағын және орта қалаларда 2013 жылдан бастап христиан дінін баяу қабылдай бастады.
Тарихы
Майяның арғы аталары шамамен б.з.б. 4—3-мыңжылдықта Мексика шығанағының солтүстік жағалауынан Чьяпас пен Гватемаланың таулы аудандарына қарай қоныс аударған. Б.з.б. 2-мыңжылдықтың соңында Веракрус пен Табаскада Майя тілдес ольмектер Орталық Америкада алғашқы мәдениеттің негізін қалады. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасында олардың мекеніне басқа тайпалардың (тотонак, ацтек, михе-сохе, т.б.) баса-көктеп кіруінің нәтижесінде ольмектер мәдениеті құлдырады. Б.з. бастапқы кезеңінде Майя қала-мемлекет мәдениеттері қалыптаса бастады. 7—9 ғасырларда Майя қалаларын тольтектер мен оған одақтас тайпалар бағындырғанымен, Юкатан мен таулы Гватемалада науалардың елеулі ықпалына ұшыраған Майя мәдениеті одан әрі дами берді.
21 ғасырдың басында бұл аймақта жеті миллион майялар өмір сүрген деп есептеледі. Гватемала, Мексиканың оңтүстігі және Юкатан түбегі, Белиз, Сальвадор және батыс Гондурас ежелгі мәдени мұраларының көптеген қалдықтарын сақтай алды. Кейбіреулер өздері тұратын елдердің испан тілді метистердің мәдениетінің көпшілігімен біріктірілген, ал басқалары дәстүрлі, мәдени тұрғыдан бөлек өмірлерін жалғастырады.
Кәсібі
Ауылдық жерлердегі қазіргі майялар америка үндістеріне тән дәстүрлі мәдениетті сақтайды. Негізгі дәстүрлі кәсіптері - қолмен атқарылатынг егіншілік. Қарапайым ауылшаруашылық құралдары сақталған (тұқым салатын шұңқырлар жасайтын үшкір таяқ, ағаштарды кесуге арналған балта). Соқа қала маңындағы суармалы егістіктерге таралады. Дәстүрлі омарта шаруашылығы (әсіресе Юкатанда), құс шаруашылығы (түйкетауық, испандар жаулап алғаннан кейін – тауық), аңшылық (шалғайдағы ауылдарда құстар мен маймылдарды аулау, бұғыларды топтасып аулау), терушілік (бал, жаңғақтар, жемістер, ұлулар), балық аулау т.б. Сондай-ақ тауда сиыр, шошқа, жылқы, ешкі, қашыр, есек, қой өсіреді. Дәстүрлі қолөнерден керамика, кесте тігу, тоқымашылық, ағаш өңдеу, ағаш ою, тауда – қол тоқыма станоктарында өрнекті тоқу, зергерлік бұйымдар, музыкалық аспаптар, қайық жасау дамыған. Олар кофе плантацияларында жалдамалы жұмыс істейді, тұз өндірумен, әктас өндірумен, балық аулаумен және орман шаруашылығымен, қызмет көрсету саласында және өнеркәсіпте айналысады.
Тұрмыс салты
Әлеуметтік ұйымдарында діни-азаматтық иерархия, ғұрыптық қатынастар орныққан. Қауымның негізін әкімшілік, діни және сауда орталығы — пуэблоның айналасына қоныстанған шағын елді мекендер халқы құрайды. Оқшауланған аудандарда үлкен және кеңейтілген патрилиналдық отбасылар, қауымдық эндогамия сақталған, көп әйелдік, уақытша матрилокалды неке, немере ағайындық неке және қалыңдықтың қалың малын жұмыспен өтеу жүйесі қалыптасқан.
Тұрғын үйлері сырықтардан, құрақтардан, сабаннан құрастырылып, екі немесе төрт жақты, сабанмен немесе пальма жапырақтарымен жабылған биік шатырлы болып келеді. Шағын ауылдардағы үйлер, негізінен, саз кірпіштерден салынады. Сопақ пішінді көне тұрғын үйлер де кездеседі. Әр үйде су құятын үлкен қыш ыдыс, тас дән үгіткіш, аласа орындықтар, сәкі, бұрышта үш тас негізінде ошақ, ішкі аулада ас ішетін орын мен астық сақтайтын қойма болады.
Ерлердің негізгі киімі таңғыш жамылғы (эш) болды - ол белге бірнеше рет оралған, содан кейін ұштары алдына және артына ілініп тұратындай етіп аяқтың арасына өтетін мата жолағынан тұрды. Әйелдер киімі екі негізгі заттан тұрды: кеудеден жоғары басталып, иықты жалаңаш қалдыратын ұзын көйлек (куб) немесе (мысалы, Юкатандағы сияқты) қолдар мен бастарға арналған саңылаулары бар төртбұрышты материал, және белдемше болды. Көйлек пен белдемшені бірге немесе бөлек киюге болады. Сыртқы киім, ұзынырақ жамылғы шекпен болды, киімнің барлық элементтері түрлі-түсті өрнектермен безендірілген. Ер адамдар тапир немесе бұғы терісінен жасалған сандалдар киген. Әйелдер негізінен жалаң аяқ жүрді.
Қазіргі майя әйелдерінің костюмі тобыққа дейін жететін ұзын белдемшеден тұрады - корте. Бұл жай ғана жолақ немесе кішкентай кесте өрнектермен безендірілген тікбұрышты мата. Белдемше өрнекті белдікпен бекітіледі, оның ұзындығы мен ені әйелдің жасына және қоғамдағы орнына байланысты. Әйелдер киімінің екінші құрамдас бөлігі - бос блузка (уипили). Ол әдетте иыққа ілініп киіледі, ол сондай-ақ жүкті тасымалдауға, баланы орап алуға немесе суық мезгілде өзінің орануына болады.
Ерлер костюмдері түрлі-түсті. Әдетте өте кең және қысқа (ұзындығы балтырдың ортасына дейін). Түсті жолақты жейделер шалбарға тығылып, белге түрлі-түсті белбеу оралған. Қосымша иыққа тағылатын немесе белбеуге байланған үлкен кенеп сөмке. Бас киімдері түрлі-түсті ленталармен безендірілген жалпақ жиектері бар панама қалпақтарынан өте тар жиектері бар дөңгелек тар қалпақтарға дейін.
Дәстүрлі ауыз әдебиеті үлгілері, көне әндер, ертегілер мен аңыздар, билер сақталған.
Майя мемлекеті
Дереккөздер
- https://old.bigenc.ru/ethnology/text/2164699?ysclid=lqqv95rdge948541996
- https://gufo.me/dict/bse/%D0%9C%D0%B0%D0%B9%D1%8F?ysclid=lqrzftoirw285254544
- https://ru.wikibrief.org/wiki/Maya_peoples
- “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
- https://travel-journal.ru/ethno/40/944/(қолжетпейтін сілтеме)
- http://www.etnolog.ru/people.php?id=MAYY
Тағы қараңыз
- Майя өркениеті;
- Галленкамы Ч., Майя. Загадка исчезнувшей цивилизации, М., 1966;
- Кузьмищев В.А., Тайна жрецов майя, М., 1968;
- Соди Д., Великие культуры Мезоамерики, М., 1985.
- Народы мира, историко-этнографический справочник, М., 1988.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Majya majya tilinde sojlejtin etnolingvistikalyk topka zhatatyn Mezoamerikalyk halyk Olar negizinen Meksikanyn shygys zhәne ontүstik shtattarynda Tabasko men Chyapastyn shygysynda zhәne Yukatan tүbeginde shamamen 2 million adam Gvatemalada 3 7 million adam Belizdin ontүstigi men soltүstiginde 30 myn turady Gonduras pen Salvadordyn batysynda tropiktik ormandar men tauly zhazyktardy mekendejdi shamamen 30 myn adam Olar batys zhәne shygys tarmaktarga bolinedi MajyaBүkil halyktyn sany6 mln En kop taralgan ajmaktar Meksika2 mln Gvatemala3 7 mln Beliz30 000 Gonduras30 000 Salvador30 000Tilderi Dinikatolicizm dәstүrli nanym senimderTiliPenuti til shogyrynyn zheke tobyn kurajtyn tuystas majya zhәne kiche tilderinde sojlejdi Ispan tilinde de sojlejdi DiniMajya dini rimdik katolicizm ol bajyrgy majya dinimen biriktirilgen biregej sinkrettik dindi kurajdy ol bүkil elde ken taralgan zhәne 2010 shy zhyldarga dejin auyldyk zherlerde saktalgan pravoslaviya Degenmen 1960 shy zhyldarga dejin protestantizm Gvatemalada zhәne baska kalalyk ortalyktarda basym din retinde pajda boldy al 2010 zhyldardyn ayagynda bul Batys Gvatemalanyn birneshe auyldyk zherlerinde boldy Batys Gvatemalanyn auyldyk zherleri negizinen katolicizmmen al shagyn zhәne orta kalalarda 2013 zhyldan bastap hristian dinin bayau kabyldaj bastady TarihyMajyanyn argy atalary shamamen b z b 4 3 mynzhyldykta Meksika shyganagynyn soltүstik zhagalauynan Chyapas pen Gvatemalanyn tauly audandaryna karaj konys audargan B z b 2 mynzhyldyktyn sonynda Verakrus pen Tabaskada Majya tildes olmekter Ortalyk Amerikada algashky mәdeniettin negizin kalady B z b 1 mynzhyldyktyn ortasynda olardyn mekenine baska tajpalardyn totonak actek mihe sohe t b basa koktep kiruinin nәtizhesinde olmekter mәdenieti kuldyrady B z bastapky kezeninde Majya kala memleket mәdenietteri kalyptasa bastady 7 9 gasyrlarda Majya kalalaryn toltekter men ogan odaktas tajpalar bagyndyrganymen Yukatan men tauly Gvatemalada naualardyn eleuli ykpalyna ushyragan Majya mәdenieti odan әri dami berdi 21 gasyrdyn basynda bul ajmakta zheti million majyalar omir sүrgen dep esepteledi Gvatemala Meksikanyn ontүstigi zhәne Yukatan tүbegi Beliz Salvador zhәne batys Gonduras ezhelgi mәdeni muralarynyn koptegen kaldyktaryn saktaj aldy Kejbireuler ozderi turatyn elderdin ispan tildi metisterdin mәdenietinin kopshiligimen biriktirilgen al baskalary dәstүrli mәdeni turgydan bolek omirlerin zhalgastyrady KәsibiAuyldyk zherlerdegi kazirgi majyalar amerika үndisterine tәn dәstүrli mәdenietti saktajdy Negizgi dәstүrli kәsipteri kolmen atkarylatyng eginshilik Қarapajym auylsharuashylyk kuraldary saktalgan tukym salatyn shunkyrlar zhasajtyn үshkir tayak agashtardy kesuge arnalgan balta Soka kala manyndagy suarmaly egistikterge taralady Dәstүrli omarta sharuashylygy әsirese Yukatanda kus sharuashylygy tүjketauyk ispandar zhaulap algannan kejin tauyk anshylyk shalgajdagy auyldarda kustar men majmyldardy aulau bugylardy toptasyp aulau terushilik bal zhangaktar zhemister ulular balyk aulau t b Sondaj ak tauda siyr shoshka zhylky eshki kashyr esek koj osiredi Dәstүrli kolonerden keramika keste tigu tokymashylyk agash ondeu agash oyu tauda kol tokyma stanoktarynda ornekti toku zergerlik bujymdar muzykalyk aspaptar kajyk zhasau damygan Olar kofe plantaciyalarynda zhaldamaly zhumys istejdi tuz ondirumen әktas ondirumen balyk aulaumen zhәne orman sharuashylygymen kyzmet korsetu salasynda zhәne onerkәsipte ajnalysady Turmys saltyӘleumettik ujymdarynda dini azamattyk ierarhiya guryptyk katynastar ornykkan Қauymnyn negizin әkimshilik dini zhәne sauda ortalygy pueblonyn ajnalasyna konystangan shagyn eldi mekender halky kurajdy Okshaulangan audandarda үlken zhәne kenejtilgen patrilinaldyk otbasylar kauymdyk endogamiya saktalgan kop әjeldik uakytsha matrilokaldy neke nemere agajyndyk neke zhәne kalyndyktyn kalyn malyn zhumyspen oteu zhүjesi kalyptaskan Majyalar Yukatan Turgyn үjleri syryktardan kuraktardan sabannan kurastyrylyp eki nemese tort zhakty sabanmen nemese palma zhapyraktarymen zhabylgan biik shatyrly bolyp keledi Shagyn auyldardagy үjler negizinen saz kirpishterden salynady Sopak pishindi kone turgyn үjler de kezdesedi Әr үjde su kuyatyn үlken kysh ydys tas dәn үgitkish alasa oryndyktar sәki buryshta үsh tas negizinde oshak ishki aulada as ishetin oryn men astyk saktajtyn kojma bolady Erlerdin negizgi kiimi tangysh zhamylgy esh boldy ol belge birneshe ret oralgan sodan kejin ushtary aldyna zhәne artyna ilinip turatyndaj etip ayaktyn arasyna otetin mata zholagynan turdy Әjelder kiimi eki negizgi zattan turdy keudeden zhogary bastalyp iykty zhalanash kaldyratyn uzyn kojlek kub nemese mysaly Yukatandagy siyakty koldar men bastarga arnalgan sanylaulary bar tortburyshty material zhәne beldemshe boldy Kojlek pen beldemsheni birge nemese bolek kiyuge bolady Syrtky kiim uzynyrak zhamylgy shekpen boldy kiimnin barlyk elementteri tүrli tүsti ornektermen bezendirilgen Er adamdar tapir nemese bugy terisinen zhasalgan sandaldar kigen Әjelder negizinen zhalan ayak zhүrdi Қazirgi majya әjelderinin kostyumi tobykka dejin zhetetin uzyn beldemsheden turady korte Bul zhaj gana zholak nemese kishkentaj keste ornektermen bezendirilgen tikburyshty mata Beldemshe ornekti beldikpen bekitiledi onyn uzyndygy men eni әjeldin zhasyna zhәne kogamdagy ornyna bajlanysty Әjelder kiiminin ekinshi kuramdas boligi bos bluzka uipili Ol әdette iykka ilinip kiiledi ol sondaj ak zhүkti tasymaldauga balany orap aluga nemese suyk mezgilde ozinin oranuyna bolady Erler kostyumderi tүrli tүsti Әdette ote ken zhәne kyska uzyndygy baltyrdyn ortasyna dejin Tүsti zholakty zhejdeler shalbarga tygylyp belge tүrli tүsti belbeu oralgan Қosymsha iykka tagylatyn nemese belbeuge bajlangan үlken kenep somke Bas kiimderi tүrli tүsti lentalarmen bezendirilgen zhalpak zhiekteri bar panama kalpaktarynan ote tar zhiekteri bar dongelek tar kalpaktarga dejin Dәstүrli auyz әdebieti үlgileri kone әnder ertegiler men anyzdar biler saktalgan Majya memleketiTolyk makalasy Majya orkenieti Derekkozderhttps old bigenc ru ethnology text 2164699 ysclid lqqv95rdge948541996 https gufo me dict bse D0 9C D0 B0 D0 B9 D1 8F ysclid lqrzftoirw285254544 https ru wikibrief org wiki Maya peoples Қazakstan Ұlttyk encklopediya Bas redaktor Ә Nysanbaev Almaty Қazak enciklopediyasy Bas redakciyasy 1998 ISBN 5 89800 123 9 https travel journal ru ethno 40 944 kolzhetpejtin silteme http www etnolog ru people php id MAYYTagy karanyzMajya orkenieti Gallenkamy Ch Majya Zagadka ischeznuvshej civilizacii M 1966 Kuzmishev V A Tajna zhrecov majya M 1968 Sodi D Velikie kultury Mezoameriki M 1985 Narody mira istoriko etnograficheskij spravochnik M 1988