Ламарк

Жан Батист Пьер Антуан де Моне Шевалье Ламарк (1.8.1744, , Франция, — 18.12.1829, Париж) — француз жаратылыстанушысы, ең алғаш эволюциялық теорияның () негізін қалаған ғалым, Париж ғылым академиясының мүшесі (1783).

Жан Батист Ламарк

Зоопсихологияның негізін салып “Биология” терминін енгізген (1802). 1778 ж. 3 томдық “Франция флорасы” еңбегі жарық көрді. Бұл еңбегінде ол бірінші рет өсімдіктерді анықтаудың дихотомиялық принципін ұсынды. Ламарк алғаш рет (1794) жануарларды омыртқасыздар мен омыртқалылар деп бөліп, ғылымға “омыртқасыздар” ұғымын енгізді. “Омыртқасыздар жүйесі” (1801), “Омыртқасыз жануарлардың табиғи даму тарихы” (1815 — 1822) деген еңбектері омыртқасыздар зоологиясының дамуына үлкен ықпал етті. “Зоология философиясы” (2 томдық, 1809 ж.) еңбегінде Ламарк жануарлар әлемін 14 класқа және 6 “сатыға” бөлуді ұсынды. Ол бірінші болып буылтық (сақиналы) құрттар, моллюскілер мен буынаяқтылардың бір-біріне жақындығын көрсетті. Осы еңбегінде алғаш рет біртұтас эволюция теориясын жариялады. Ол түр тұрақтылығы ілімін жоққа шығарды, оның пікірінше жануарлар мен өсімдіктер әлемінің көп түрлілігінің барлығы дерлік алуан түрлі сыртқы факторлар әсерінің нәтижесінде түрлердің өзгеруінен пайда болады.

Өмірбаяны

1744 жылы 1 тамызда Базантен қаласында (Сомма (департамент)) кедей дворяндардың отбасында дүниеге келген. Ол ескі, бірақ ұзақ уақыт кедей отбасына жататын және отбасында он бірінші бала болған. Оның ата-бабаларының көпшілігі әкесі де, анасы да әскери болған. Оның әкесі мен үлкен ағалары да әскерде қызмет етті. Бірақ әскери мансап отбасында жоқ қаражатты қажет етті. Ламарк иезуит колледжіне рухани дәрежеге дайындалу үшін берілді. Колледжде ол философиямен, математикамен, физикамен және ежелгі тілдермен танысты. 16 жасында Ламарк колледжден кетіп, жеті жылдық соғысқа қатысқан белсенді армияға ерікті болды. Шайқастарда ол ерекше батылдық танытып, офицер дәрежесіне дейін көтерілді.

Жиырма төрт жасында Ламарк әскери қызметтен кетіп, біраз уақыттан кейін Парижге медициналық оқуға келді. Оқу кезінде оны жаратылыстану ғылымдары, әсіресе ботаника қызықтырды.

Жас ғалымға талант пен күш-жігер берілмеді, ал 1778 жылы ол "француз флорасы" атты үш томдық еңбек шығарды (фр. «Flore française»). Оның үшінші басылымында Ламарк өсімдіктерді жіктеудің екі немесе аналитикалық жүйесін енгізе бастады. Бұл жүйе кілт немесе детерминант болып табылады, оның принципі өзіне тән ұқсас белгілерді салыстыру және бірқатар қарама — қарсы белгілерді біріктіру, осылайша өсімдіктердің атауына әкеледі. Қазіргі уақытта өте көп қолданылатын бұл дихотомиялық кілттер маңызды қызметтер көрсетті, өйткені олар көптеген адамдарды ботаникамен айналысуға шақырды.

Кітап оған даңқ әкелді, ол ең ірі француз ботаниктерінің қатарына кірді.

Бес жылдан кейін Ламарк Париж ғылым академиясының мүшесі болып сайланды.

Француз революциясы кезіндегі Ламарк

1789-1794 жылдары Францияда Ұлы француз революциясы басталды, оны Ламарк мақұлдаумен қарсы алды (BSE — ге сәйкес - "жылы қарсы алды"). Ол француздардың көпшілігінің тағдырын түбегейлі өзгертті. Грозный 1793 жылы Ламарктың тағдырын күрт өзгертті. Ескі мекемелер жабылды немесе қайта құрылды.

Ламарктың биология саласындағы ғылыми қызметі

1793 жылы Ламарктың ұсынысы бойынша ол жұмыс істеген корольдік ботаникалық бақ табиғи тарих мұражайы болып қайта құрылды, онда ол жәндіктер, құрттар және микроскопиялық жануарлар зоологиясы кафедрасының профессоры болды, Ламарк бұл кафедраны 24 жыл басқарды.

Елуге жуық жаста мамандықты өзгерту оңай болған жоқ, бірақ ғалымның табандылығы барлық қиындықтарды жеңуге көмектесті. Ламарк ботаника саласындағыдай Зоология саласындағы білгір болды.

Ламарк омыртқасыз жануарларды зерттеуге ынталы болды (ол 1796 жылы оларды "омыртқасыздар"деп атауды ұсынды). 1815 жылдан 1822 жылға дейін Ламарктың "Омыртқасыздардың жаратылыстану тарихы" атты жеті томдық еңбегі жарық көрді, онда ол олардың сол кездегі барлық белгілі тұқымдары мен түрлерін сипаттады. Егер Линней оларды тек екі класқа бөлсе (құрттар мен жәндіктер), онда Ламарк олардың арасында 10 класты анықтады (қазіргі ғалымдар омыртқасыздар арасында 30-дан астам түрді ажыратады).

Ламарк "биология" (1802 жылы) деген жалпыға бірдей қабылданған тағы бір терминді айналымға енгізді. Ол мұны неміс ғалымы Г. Р. Тревирануспен бір уақытта және оған қарамастан жасады.

Бірақ Ламарктың ең маңызды жұмысы 1809 жылы шыққан "Зоология философиясы" кітабы болды. Онда ол өзінің тірі әлем эволюциясы туралы теориясын баяндады.

Ламаркистер (Ламарктың шәкірттері) дарвиндік таңдау идеясын толықтыра отырып, бүкіл ғылыми мектеп құрды және "ең қолайлы өмір сүру", адам тұрғысынан, тірі табиғаттағы "прогреске ұмтылу".

Өзге жұмыстары

Ламарк ботаникалық және зоологиялық еңбектерден басқа геология, гидрология және метеорология бойынша да еңбектер жариялады. 1799 — 1810 ж. “Метеорологиялық жылнамалар” журналының 11 томын шығарды. 1802 ж. шыққан “Гидрогеология” деген еңбегінде сол кезеңде үстемдік еткен апат теориясына қарсы шығып, жер бетінің сыртқы факторлардың әсерлерінен біртіндеп өзгеру теориясын ұсынды. Ламарк тірі затты өлі заттан ажыратуға мүмкіндік беретін 10 белгіні ұсынды. Соның нәтижесінде жасушалық теорияның ашылуынан 20 жыл бұрын Ламарк тірі заттың жасуша құрылысының жалпыға бірдей болатынын сипаттап берді. Сондай-ақ, адамның шығу тегі жайында да өз пікірін айтып, адамның дене құрылысы маймылға жақын деп көрсетті. Ламарктың эволюциялық ілімі Ч.Дарвинге үлкен әсерін тигізді. Ламарк палеонтология саласында да зерттеулер жүргізіп, 8 томдық “Париж аймағынан табылған қазба заттар туралы мемуарлар” (1802 — 1806) деген еңбегін жариялады. Өз заманында Ламарктың эволюциялық көзқарастары қатаң сыналып, толық мәнінде дәлелденбегендіктен кең тарала алмады.

Дереккөздер

1. Корсунская В., Три великих жизни, Л., 1968
2. Кирсанов В., Великие ученые-естествоиспытатели, М., 1979
3. Воронцов Н.Н., Развитие эволюционных идей в биологии, М., 2004.

Ортаққорда бұған қатысты медиа файлдар бар: Category:Jean-Baptiste Lamarck