Көпестер

Көпестер

1. кәсіпкерлікпен, негізінен, сауда-саттықпен айналысатын әлеуметтік топ өкілі, тауарды екінші бір мемлекетке апарып сатып немесе сол жердегі халықтың айырбастап отыратын . Ол ежелгі заманнан белгілі. Бізге жеткен жазба деректерінің мәліметі бойынша жергілікті халық шығыстан келген сауда керуені саудагерлерін – шығыс көпестері деп атаған. Шығыстың сауда керуені Қазақстанның Созақ, Қарашоқы, Түркістан қ-лары арқылы жүріп өткен. Ортағасырлық тарихшы әрі әдебиетші Ибн Рузбеханның айтуы бойынша, Сығанақ пен Иасы қ-лары Шығыс К-терінің Дешті Қыпшақтағы сауда айлағы болған. Шығыс К-тері бұлғын мен тиін терілерінен тігілген тондар, шығыс садақтары мен ақ қайыңнан жасалған жебелер, жібек маталар, асыл бұйымдар әкелген. Қытай К-тері боялған шыны ыдыстар, фарфорлар әкелумен белгілі болды. Шығ. тауарлары Ресейге Орта Азия жәрмеңкелері арқылы түсіп отырды. Орыс және татар К-тері Қазақстан жеріне 15 ғ-дың 2-жартысы мен 17 ғ-дағы халықар. саудада Орт. Азия (Қазақстан даласы мен Түркістан қ. арқылы) мен Ресей сауда қатынастарының жолға қойыла бастаған кезінен келе бастады. ең алдымен астыққа, ұнға, мақта маталарына, қаланың қолөнер бұйымдарына (қыш құмыра, қыш ыдыс, т.б.), сәндік бұйымдарға мұқтаж болды. Ал, қала тұрғындары көрші мемлекеттердің , алтын, күміс бұйымдарын, түрлі ыдыстарды, маталарды қажет етті. Орыс және татар К-тері Қазақстан мен Орта Азияға шұға, атлас, айналар, қобдишалар, күміс ыдыстар, мельхиор бұйымдар әкелді. К-тер әкелген заттарын сатып немесе айырбастап отырды. Негізінен, жергілікті халықтың қолөнер бұйымдарын, яғни ағаш және тері ыдыстар, арқан, алаша қоржын, т.б. заттарды, Орт. Азия жәрмеңкелерінен жібек шикізатын, табиғи асыл тастарды, пышақ, қылыш сияқты шығыс қаруларын сатып әкетті. Ресей К-тері Үрбіт, Қамар, Әулиеата, Қоянды, Қарқара жәрмеңкелеріне жер-жерден келген шығыстық К-терден шығыс бұйымдарын, ал Тарбағатай провинциясындағы Шәуешек базарынан Үрімжі, Пекин саудагерлерінің түрлі бұйымдарын сатып алып отырды. К-тер жүн, тері сияқты шикізат өнімдерін жергілікті халықтан, көбіне, жәрмеңке, базарлардағы саудагерлерден сатып алды. 19 ғ-да Орта жүз, Кіші жүз көшпелі тайпалары арасынан түйеге тері, жүн, тоқыма, қолөнер бұйымдарын артқан Орынбор, Хиуа, Бұхара, Ташкентке аттанған сауда керуендері болған. Қазақтар арасында сауда ісімен, негізінен, ер адамдар айналысқан. Мыс., Қызылқұм көшпелілерінің тобықты руынан Амандық қарт Орынбор мен Бұқара арасындағы сауда керуенін басқарумен аты шыққан. Жергілікті халық алыпсатарлықпен айналысатын қазақтарды “саудагер” деп атағанымен, көршілес мемлекеттегі халықтар оларды “Қазақ К-тері” деп таныған.

1. Ресейде 1775 ж. заң жүзінде рәсімделген қ-лық сауда-кәсіпорын тобының өкілі. Жеке басы мен жүргізетін жұмысында жеңілдік-артықшылықтарды пайдаланған. Қаржы-қаражатының мөлшеріне қарай берілетін үш түрлі гильдиялы К. дәрежесі Қазан төңкерісіне дейін сақталған. 10(23).11. 1917 ж. жойылды. Қазақстанда 20 ғ-дың басында гильдиялы К-тер сауда капиталын дамытуда елеулі рөл атқарды.

Киімдері

Жұмыс күндері саудагерлер картузды (қақпақтың бір түрі), ұзын жынысты, оқшауланған, қалың матадан жасалған пальто, биік шыңдары бар етік киген. Пальто саудагерлер Қара немесе қою көк крепті, касторды немесе матаны жақсы көрді. Саудагерлердің пальтоларындағы түймелер кішкентай, екі тиындық монетаның өлшемі, жалпақ, жібекпен қапталған. Кең шалбар (шаровар) етікке салынған. Көбінесе шалбар кішкентай торда немесе жолақта киілетін. Қыста пальто киетін. Кішкентай саудагерлер "Сібір"деп аталатын оқшауланған пальто түрін киді. Сібір бір уақытта жазғы пальто мен өкілдік костюмнің рөлін атқарды.

Мереке күндері саудагерлер еуропалық сәнге сүйеніп, пальто, көкірекше, аяқ киім, кейде шапан мен цилиндр киді.

Ерекшелену үшін саудагерлер киімдерінде әртүрлі стильдерді біріктірді: пальто цилиндрмен үйлесуі мүмкін. Бірте-бірте саудагердің гардеробындағы дәстүрлі орыс киімдері еуропалық киімге ауыстырылды: фракциялар, визиткалар, костюмдер, көбінесе елордалық қолөнершілерден тігілген.

Дереккөздер

1. Гейер И., Туркестанские скитания//Туркестанские ведомости, 1897;
2. Хорошкин А., Кызыл-Кум (историко-этнографический источник) //Туркестанские ведомости, 1873;
3. Ибн Рузбехан (Фаззаллах ибн Рузбихан Исфахани), Михман-наме-йи Бухара (Записи Бухарского гостя), М., 1976;
4. Гуревич Б.П., Международные отношения в Центральной Азии в XVІІ – первой половине XVІІІ вв., М., 1979.