Күйме, Күймелі арба – адам отыруға лайықталған қорап немесе баспана орнатылған арба түрі.

Тарихи жазба деректер

Күйменің бағзы дәуірлерде қолданыста болғандығын жартас бетіне шекілген суреттерден көруге болады. Күйменің қарапайым түрлері ерте заманнан бері маңызын жоймай, ұдайы түрленіп кемелденіп отырған. Күйменің екі, төрт дөңгелекті арба үстіне үй, қос, кішкене қорапша орналастырған түрлері болғандығын археологиялық, тарихи, жазба деректерден айқындауға болады.
Грек тарихшысы Эфора (б.з.б. 405-330 жж.) скифтердің күймелі арбамен көшіп-қонып, сүтпен қоректенетіндігі туралы жазса, атақты Гиппократ (б.з.б. 377-460 жж): «..екі немесе төрт, алты дөңгелекті, жан-жағы киізбен қымталған күймелерден жауын да, күн де, жел де өтпейді. Бұл күймеге екі немесе үш қосақтап өгіздер жегіледі» – деген.
Көшпелі халықтардың күймелі арба түрлерін ертеден пайдаланғандығының бір тамаша үлгісі ретінде б.з.б. V ғ.-ға тән Пазырық қорғанынан табылған ғұрыптық күймені атауға болады.
Орта Азияны мекендеген көне тайпаларда сан ондаған дөңгелегі бар арбаның үлкен түрінің үстіне баспана тәрізді күрке тігілетіндігі және оның атан өгізге жегілгендігі туралы деректер бар.
Күйменің кейбір түрлері әскери мақсатта қолданылған. Академик Ә. Қайдаров болжамы бойынша, көне түркі тіліндегі доңғалақты күймені білдіретін «кангка» термині осы күнге дейін қазіргі қазақ тілінде «үйдің қаңқасы», яғни, «киіз үйдің сүйегі» деген мағынада да қолданылатындығын айтады.
Киіз үйлі күймелер

Орта ғасырларда көшпелілердің тарих сахнасында дәуірлеген тұсында арбаның күймелі түрін ғана емес, тіптен үлкен киіз үйлерді арба үстіне тігіп көшіп жүретіндігі айтылады. Оны жүздеген өгізбен тартып қозғалтқандығы тарихи жазбалардан белгілі. Сондай-ақ, ертедегі қазақ жеріне келген шетелдік саяхатшылар деректерінде киіз үйлердің доңғалақты арбаның үстіндегісін де күйме, күймелі үй деп те атаған. Бұл күймелі үйлерге екі қатар етіп 22 өгіз жегілген делінеді. Гилем де Рубрук даладағы көшпелілер ағаш кеспектерінен құрастырылған, төбесінде оттық мұржа тәрізді дөңгелек түтігі бар баспаналары арба үстіне орналастырылатындығына, оны аппақ киізбен қаптайтындығы туралы жазады.
XIV ғ.-дың 30-жылдарында саяхат жасаған араб саяхатшысы ибн-Батута жазбасында күйме ішін киізбен және матамен қаптап сәндейтіндігін, онда жатып тынығуға, тамақ ішуге лайықталғандығына ерекше назар аударған. Рузбехан еңбегінде: «Шайбани хан Қасым ханның қазақ қоныстарына шабуыл жасап, ауылдарды тонап, 10000 күймелі үйді алып кеткендігін айта отырып, «Мен бұрын мұндай арба үстіне жасалған киіз үйлерді көрмеген едім. Бұл үйлердің жасалуының өзі бір тамаша, кейбір үйлердің алды-артында терезелері бар», – деп жазған.
Арба шанағының үстіне оның екі жағын, яғни, қанатын ұлғайтып, оған қалқан, қораб, тіптен төбесінде қалқаны бар етіп орнатылған қосымша құрылғыны қазақ ұғымында күйме деп түсінген. Жол жүрген кезде күйме ондағы адамға жайлылықты және тынығып демалуға мүмкіндік береді.
Қолданыста пайдаланылуы
Күйме жас жұбайлардың үйлену алдында тұратын үйі есебінде қазақтарда ХVІІІ ғасырға дейін сақталған деген мәлімет те бар. Кейін оның құрылысы өзгеріске ұшырады. Сәнді етіп жасалған кіріп-шығатын есігі және перде тағылған ашық терезесі бар айрықша сәнді түрін «көк күйме» деп атады. Оны бекзадалар мен ауқатты қазақтар пайдаланғанға ұқсайды. Сондай-ақ, ауқатты қазақтар жаңа отбасын құрған жастарға арнап және сән-салтанатын көрсету үшін отбасы мүшелеріне арнайы тапсырыспен күйме жасатқандығы туралы ауызша деректер бар. Дегенмен, қазақ даласында қос дөңгелекті арбалардың көшіп-қону кезінде кең қолданыста болғандығын Ш. Уәлиханов қырғыздар туралы жазбасында шендестіру мысалында (қырғыздарда қосдөңгелекті арба жоқ дейді) айтылады.
Күн көзінен жаңбырдан және желдің өтінен қорғану мақсатында үсті киізбен немесе былғарыдан қорап пішінді етіп жабылған күйме түрімен бірге, көшпелі тұрмысқа икемделген қарапайым түрлері де болған. Оның кең таралғаны атан–түйенің үстіне орнатылған адам отыруға ыңғайлы, арқа жағы бітеу, басқа жақтары ашық, төбесінде қалқасы бар күйме. Бұл түрлі салтанаттарда, әсіресе қыз ұзату мен көш кезінде пайдаланылған. Әсіресе, көш салтанатының айғағы орнында жүретін қарқара тағылған күйменің ХХ ғ.-ға дейін қазақ арасында дәстүр жалғастығын үзбегендігі туралы ауызекі деректерде көп айтылады.
Түрлерінің атаулары
Арада ұмыт болған көліктің ерекше түрі жазушы С. Мұқанов күйменің төрт доңғалақты, үсті былғарымен қапталған, сәнді түрі қазақ жеріне орыс саяхатшыларымен келген дейді. Ондай әр алуан күймелі арба түрлерін қазақтың ауқатты тобы жатсынбай қабылдады. Олар пәуеске (повозка), төбесі ашық түрі – пайтон (фаэтон), жартылай жабылған жеңіл арба түрі – бірішке (бричка), төрт доңғалақты атқа жегілетін түрі – тарантас деп атағанымен, қазақтар оны, көбінесе, күймелі арба деп қабылдады. Кейін қазақ арасында дәстүрлі күймелі арбаның қарапайым түрлері көшіп-қону кезінде ас-су, ыдыс-аяқ артуға пайдалану үрдісі сақталған.
Дереккөздер
- ҚАЗАҚТЫҢ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР, ҰҒЫМДАР МЕН АТАУЛАРЫНЫҢ ДӘСТҮРЛI ЖҮЙЕСI. Энциклопедия. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – (илл.) ISBN 978-601-7026-17-23-том: К – Қ – 736 бет.ISBN 978-601-7026-21-9
Әдебиеттер
- Прошлое Казахстана в источниках и материалах» под редакцией проф. С.Д. Асфендиярова. А, 1935;
- Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Гилема Рубрука. М.: Восточная литература, 1957;
- Қазақ эпосы. Алматы: Қазмемкөркемәдеббас, 1958;
- Ибрагимов С.К. Михманнаме и Бухара. Рузбехана как источник по истории Казахстана XV-ХVI вв. Новые материалы по древней и средневековой истории Казахстана. ТИИАИЭ. Т.8. Алма-Ата, 1960. С.141-150;
- Мұқанов С. Халық мұрасы. Алматы: Қазақстан, 1974;
- Тәжімұратов Ә. Шебердің қолы ортақ. Алматы: Қазақстан, 1977;
- Хозяйство казахов на рубеже ХІХ-ХХ веков. Материалы к историко-этнографическому атласу. Алма-Ата: Наука, 1980;
- Ежелгі жыр-аңыздар. Алматы: Жазушы, 1985;
- Арғынбаев Х. Қазақ халқының қолөнері. Алматы: Өнер, 1987;
- Вайнштейн С.И. Мир кочевников центра Азии. М.: Наука, 1991;
- Жәнібеков Ө. Жолайырықта. Алматы: Рауан, 1995;
- Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. 5 томдық. Алматы: Атамұра, 1998-2010;
- Әбсәлімұлы Т. Күймесі бір, күйі бір. АТ., Тауық жылы. 2-қыркүйек;
- Мағауин М. Шыңғыс хан және оның заманы. Төрт томдық. 1-кітап. Алматы: Дәуір, 2011;
- ҚР МОМ – материалдарынан;
- ОМЭЭ – материалдарынан.
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер
Kүjme Kүjmeli arba adam otyruga lajyktalgan korap nemese baspana ornatylgan arba tүri Ұlybritaniyada ken koldanysta bolgan kүjmenin bir tүriTarihi zhazba derekterKүjmenin agashtan zhasalgan maketi Resej Tauly Altaj oniri Pazyryk korganynan tabylgan kundylyktar negizinde zhasalgan rekonstrukciya ҚR ҰM korynan Kүjmenin bagzy dәuirlerde koldanysta bolgandygyn zhartas betine shekilgen suretterden koruge bolady Kүjmenin karapajym tүrleri erte zamannan beri manyzyn zhojmaj udajy tүrlenip kemeldenip otyrgan Kүjmenin eki tort dongelekti arba үstine үj kos kishkene korapsha ornalastyrgan tүrleri bolgandygyn arheologiyalyk tarihi zhazba derekterden ajkyndauga bolady Grek tarihshysy Efora b z b 405 330 zhzh skifterdin kүjmeli arbamen koship konyp sүtpen korektenetindigi turaly zhazsa atakty Gippokrat b z b 377 460 zhzh eki nemese tort alty dongelekti zhan zhagy kiizben kymtalgan kүjmelerden zhauyn da kүn de zhel de otpejdi Bul kүjmege eki nemese үsh kosaktap ogizder zhegiledi degen Koshpeli halyktardyn kүjmeli arba tүrlerin erteden pajdalangandygynyn bir tamasha үlgisi retinde b z b V g ga tәn Pazyryk korganynan tabylgan guryptyk kүjmeni atauga bolady Orta Aziyany mekendegen kone tajpalarda san ondagan dongelegi bar arbanyn үlken tүrinin үstine baspana tәrizdi kүrke tigiletindigi zhәne onyn atan ogizge zhegilgendigi turaly derekter bar Kүjmenin kejbir tүrleri әskeri maksatta koldanylgan Akademik Ә Қajdarov bolzhamy bojynsha kone tүrki tilindegi dongalakty kүjmeni bildiretin kangka termini osy kүnge dejin kazirgi kazak tilinde үjdin kankasy yagni kiiz үjdin sүjegi degen magynada da koldanylatyndygyn ajtady Kiiz үjli kүjmelerKүjmeli arbanyn maketi ҚR ҰM korynan Orta gasyrlarda koshpelilerdin tarih sahnasynda dәuirlegen tusynda arbanyn kүjmeli tүrin gana emes tipten үlken kiiz үjlerdi arba үstine tigip koship zhүretindigi ajtylady Ony zhүzdegen ogizben tartyp kozgaltkandygy tarihi zhazbalardan belgili Sondaj ak ertedegi kazak zherine kelgen sheteldik sayahatshylar derekterinde kiiz үjlerdin dongalakty arbanyn үstindegisin de kүjme kүjmeli үj dep te atagan Bul kүjmeli үjlerge eki katar etip 22 ogiz zhegilgen delinedi Gilem de Rubruk daladagy koshpeliler agash kespekterinen kurastyrylgan tobesinde ottyk murzha tәrizdi dongelek tүtigi bar baspanalary arba үstine ornalastyrylatyndygyna ony appak kiizben kaptajtyndygy turaly zhazady XIV g dyn 30 zhyldarynda sayahat zhasagan arab sayahatshysy ibn Batuta zhazbasynda kүjme ishin kiizben zhәne matamen kaptap sәndejtindigin onda zhatyp tynyguga tamak ishuge lajyktalgandygyna erekshe nazar audargan Ruzbehan enbeginde Shajbani han Қasym hannyn kazak konystaryna shabuyl zhasap auyldardy tonap 10000 kүjmeli үjdi alyp ketkendigin ajta otyryp Men buryn mundaj arba үstine zhasalgan kiiz үjlerdi kormegen edim Bul үjlerdin zhasaluynyn ozi bir tamasha kejbir үjlerdin aldy artynda terezeleri bar dep zhazgan Arba shanagynyn үstine onyn eki zhagyn yagni kanatyn ulgajtyp ogan kalkan korab tipten tobesinde kalkany bar etip ornatylgan kosymsha kurylgyny kazak ugymynda kүjme dep tүsingen Zhol zhүrgen kezde kүjme ondagy adamga zhajlylykty zhәne tynygyp demaluga mүmkindik beredi Қoldanysta pajdalanyluyKүjme zhas zhubajlardyn үjlenu aldynda turatyn үji esebinde kazaktarda HVIII gasyrga dejin saktalgan degen mәlimet te bar Kejin onyn kurylysy ozgeriske ushyrady Sәndi etip zhasalgan kirip shygatyn esigi zhәne perde tagylgan ashyk terezesi bar ajryksha sәndi tүrin kok kүjme dep atady Ony bekzadalar men aukatty kazaktar pajdalanganga uksajdy Sondaj ak aukatty kazaktar zhana otbasyn kurgan zhastarga arnap zhәne sәn saltanatyn korsetu үshin otbasy mүshelerine arnajy tapsyryspen kүjme zhasatkandygy turaly auyzsha derekter bar Degenmen kazak dalasynda kos dongelekti arbalardyn koship konu kezinde ken koldanysta bolgandygyn Sh Uәlihanov kyrgyzdar turaly zhazbasynda shendestiru mysalynda kyrgyzdarda kosdongelekti arba zhok dejdi ajtylady Kүn kozinen zhanbyrdan zhәne zheldin otinen korganu maksatynda үsti kiizben nemese bylgarydan korap pishindi etip zhabylgan kүjme tүrimen birge koshpeli turmyska ikemdelgen karapajym tүrleri de bolgan Onyn ken taralgany atan tүjenin үstine ornatylgan adam otyruga yngajly arka zhagy biteu baska zhaktary ashyk tobesinde kalkasy bar kүjme Bul tүrli saltanattarda әsirese kyz uzatu men kosh kezinde pajdalanylgan Әsirese kosh saltanatynyn ajgagy ornynda zhүretin karkara tagylgan kүjmenin HH g ga dejin kazak arasynda dәstүr zhalgastygyn үzbegendigi turaly auyzeki derekterde kop ajtylady Tүrlerinin ataularyArada umyt bolgan koliktin erekshe tүri zhazushy S Mukanov kүjmenin tort dongalakty үsti bylgarymen kaptalgan sәndi tүri kazak zherine orys sayahatshylarymen kelgen dejdi Ondaj әr aluan kүjmeli arba tүrlerin kazaktyn aukatty toby zhatsynbaj kabyldady Olar pәueske povozka tobesi ashyk tүri pajton faeton zhartylaj zhabylgan zhenil arba tүri birishke brichka tort dongalakty atka zhegiletin tүri tarantas dep ataganymen kazaktar ony kobinese kүjmeli arba dep kabyldady Kejin kazak arasynda dәstүrli kүjmeli arbanyn karapajym tүrleri koship konu kezinde as su ydys ayak artuga pajdalanu үrdisi saktalgan DerekkozderҚAZAҚTYҢ ETNOGRAFIYaLYҚ KATEGORIYaLAR ҰҒYMDAR MEN ATAULARYNYҢ DӘSTҮRLI ZhҮJESI Enciklopediya Almaty RPK SLON 2012 ill ISBN 978 601 7026 17 23 tom K Қ 736 bet ISBN 978 601 7026 21 9ӘdebietterProshloe Kazahstana v istochnikah i materialah pod redakciej prof S D Asfendiyarova A 1935 Puteshestviya v vostochnye strany Plano Karpini i Gilema Rubruka M Vostochnaya literatura 1957 Қazak eposy Almaty Қazmemkorkemәdebbas 1958 Ibragimov S K Mihmanname i Buhara Ruzbehana kak istochnik po istorii Kazahstana XV HVI vv Novye materialy po drevnej i srednevekovoj istorii Kazahstana TIIAIE T 8 Alma Ata 1960 S 141 150 Mukanov S Halyk murasy Almaty Қazakstan 1974 Tәzhimuratov Ә Sheberdin koly ortak Almaty Қazakstan 1977 Hozyajstvo kazahov na rubezhe HIH HH vekov Materialy k istoriko etnograficheskomu atlasu Alma Ata Nauka 1980 Ezhelgi zhyr anyzdar Almaty Zhazushy 1985 Argynbaev H Қazak halkynyn koloneri Almaty Өner 1987 Vajnshtejn S I Mir kochevnikov centra Azii M Nauka 1991 Zhәnibekov Ө Zholajyrykta Almaty Rauan 1995 Қazakstan tarihy Kone zamannan bүginge dejin 5 tomdyk Almaty Atamura 1998 2010 Әbsәlimuly T Kүjmesi bir kүji bir AT Tauyk zhyly 2 kyrkүjek Magauin M Shyngys han zhәne onyn zamany Tort tomdyk 1 kitap Almaty Dәuir 2011 ҚR MOM materialdarynan OMEE materialdarynan